EEN STEM UIT ZWITSERLAND

VERZET EN OORLOG

Nadat Barth uit Duitsland verdreven is, blijft hij ook vanuit Zwitserland nauw verbonden met zijn Duitse vrienden en leerlingen. Barth ontvangt veel gasten. Er gaan brieven over de grens. Deze worden vaak – als bescherming tegen de Duitse ‘postcontroles’ – door bezoekers meegenomen, later ook wel naar gefingeerde adressen verstuurd. Wie maar toestemming krijgt, probeert in Bazel te gaan studeren. Bijna doorlopend zitten er Duitse logés bij de familie Barth aan tafel. Tot aan het uitbreken van de oorlog reist Barth voor gesprekken, lezingen en conferenties naar Nederland, Frankrijk, Hongarije, Moravië, Zevenburgen, Schotland en Denemarken.

In 1938 ontwikkelt Barth een theologische fundering van de staat, om duidelijk te maken dat christenen een democratische staatsvorm voorkeur dienen te geven boven een dictatoriaal systeem en gehouden zijn hun verantwoordelijkheid te nemen en zich voor de rechtsstaat in te zetten. Hij zet uiteen waarom christenen de verplichting hebben zich tegen een onrechtvaardig regime te verzetten.

Wanneer Hitlers propaganda in 1938 de eis om het Sudetenland te annexeren hoog opvoert, dreigt er een oorlog uit te breken. Dan roept Barth de Tsjecho-Slowaken op hun land gewapenderhand te verdedigen:

‘Wat eigenlijk heel verschrikkelijk is, is niet de aanhoudende stroom leugens en brutaliteiten, die uit Hitler-Duitsland komt, maar de mogelijkheid, dat in Engeland, Frankrijk, Amerika – ook bij ons in Zwitserland – vergeten zou kunnen worden: met de vrijheid van uw volk staat of valt nu naar menselijke maatstaven die van Europa en misschien niet alleen maar van Europa. (…) Iedere Tsjechische soldaat, die dan vecht en lijdt, zal het ook voor ons – en ik zeg het zonder enig voorbehoud: hij zal het ook voor de kerk van Jezus Christus doen, die in het geestesklimaat van Hitler en Mussolini alleen maar kan ten prooi kan vallen aan lachwekkendheid of uitroeiing.’ (Barth aan Josef Hromádka, 1938). 1

In Nazi-Duitsland is de verkoop van Barth geschriften daarna definitief verboden. De leiding van de Bekennende Kirche breekt met hem. Ook in het – op neutraliteit bedachte – Zwitserland wekt de klare taal van Barth misnoegen op. Want Barth roept niet alleen op tot de verdediging van het land, maar hij bekritiseert in 1941 ook openlijk de Zwitserse inperkingen van persvrijheid en de vrijheid om te spreken. Hij hekelt de restrictieve handhaving van het asielrecht, in het bijzonder die voor de joodse mensen, en nagelt de levendige handel met het Duitse rijk aan de schandpaal. Dat alles verstoort de stilzwijgende samenwerking van de Zwitserse regering met de Nazi’s. Onder druk van de Duitse regering worden daarom de activiteiten van Barth door Zwitserse autoriteiten in de gaten gehouden en gecensureerd; zijn kritiek op het Naziregime wordt als ‘staatsgevaarlijke propaganda’ 2 aangemerkt. Toch lukt het Barth via verschillende kanalen in het buitenland tot verzet op te roepen.

Hij was zelf betrokken bij de oprichting van de geheime ‘Aktion Nationaler Widerstand’ in 1940. En het was vooral Charlotte von Kirschbaum die vanaf eind 1944 de communistische ‘Bewegung Freies Deutschland‘ ondersteunde.