Commentaar (Een pleidooi voor retoriek)
COMMENTAAR (Een pleidooi voor retoriek)
Het hoogtepunt in de film ‘A few good men’ is de woordenstrijd tussen advocaat Tom Cruise en kolonel Jack Nicholson. Tom Cruise redeneert, argumenteert en provoceert tot het moment dat Jack Nicholson uitbarst in een grootse tirade, waarmee hij zichzelf de das om doet. Het komt veel vaker voor in Angelsaksische films dat redevoeringen het dramatische punt van omslag in de film zijn. In feel good-movies is dat de speech bij het altaar (‘trouw met mij en niet met hem’), in tienerfilms gebeurt het bij de verkiezing tot Prom-queen of bij de diploma-uitreiking. De continentale cinema daarentegen kent geen retoriek. Franse en Duitse filmers vertellen hun verhaal met beelden die handelingen en emoties tonen, maar vrijwel nooit zijn redevoeringen beslissend.
Sinds De Genestet en Multatuli is de Nederlandse taal eenvoudig en direct geworden. Retoriek werd geassocieerd met domineestaal. Die taal moest een metafysica oproepen die niet meer geloofd werd en daarom voor ‘hol’ versleten werd. De dood van de ‘grote verhalen’ werd ook de dood van de ‘grote woorden’. Retoriek werd ook geassocieerd met de taal van Hitler. Hitler had een retoriek van de woede. Hij spreidde zijn eigen woede ten toon en wist zijn toehoorders daarin mee te slepen. In het naoorlogse politieke debat in Duitsland en Nederland waren emoties dan ook not done. Er ontstond een cultuur van rationele argumentatie. De achterliggende en vaak buiten rationele overtuigingen vielen weg. Politici leerden ze niet meer benoemen en verleerden het om verder te kijken dan de denkwijze van de dag. Kiezers herkenden zich niet meer in de technische overwegingen. In de Angelsaksische landen met hun grotere polarisatie en hun tweepartijenstelsel bleef de retorische traditie overeind. Daar was meer te kiezen en ook veel meer het besef dat keuzes er toe doen.
Nu de consensus van de jaren tachtig en negentig voorbij is, valt er ook bij ons meer te kiezen. Maar vooralsnog keert alleen de retoriek van de woede terug. Aanvankelijk alleen in de slogans van buitenparlementaire bewegingen (‘wij zijn woedend’), tegenwoordig ook bij Geert Wilders. Het wordt tijd dat ook bij andere politieke partijen de retoriek terugkomt. Nu ons land op zoveel gebieden voor fundamentele keuzes staat, hebben we behoefte aan retoriek. We hebben retoriek nodig die toont dat waarden en emoties in de politiek een rol spelen. De discussies zullen zich daardoor in een breder, levensbeschouwelijk kader afspelen en herkenbaarder worden. Tegelijkertijd zit in goede retoriek een rationeel element, dat meer afwezig is in beelden of in louter emoties. Dat blijft het mogelijk maken samen te werken en compromissen te sluiten.
Coen Wessel