‘STELLET LICHT’ – DOOPSGEZINDE DUURZAAMHEID

Regie: Carlos Reygadas (Mexico). Winnaar regieprijs Cannes 2007. Vanaf februari 2008 in de bioscoop, binnenkort op DVD.

Wie vandaag met een film uit het pre-DVD tijdperk wordt geconfronteerd, kan zich verbazen over het trage tempo waarin films van enkele decennia geleden zich ontwikkelen. Geen bombardement van beelden, maar scènes die blijven staan tot we ze zien en ze zich gaan hechten in de herinnering. Ik betrap me daarbij dan weleens op de vraag of we ooit zo langzaam geleefd hebben. Onze wijze van waarnemen is blijkbaar gewend geraakt aan een situatie waarin niet alleen vliegtuigen en computers snel zijn geworden, maar iedere vorm van communicatie zich voltrekt in een tempo dat oneindig veel hoger ligt dan tevoren. Niet dat ik altijd tegen dat tempo bestand ben: soms knipper ik nog vijf minuten na, om bij te komen van een willekeurig reclameblokje dat flitsend voorbijvloog. Want hoe hoog je het tempo opvoert: leven kost tijd en sommige vragen blijven traag. Er doen zich keuzes voor die slechts handenwringend kunnen worden gedragen en situaties waar geen proactieve manager een oplossing voor weet. Over zo’n situatie gaat ‘Stellet Licht’ (Stil Licht).

Traagheid kenmerkt deze poëticale film. De openingsscène van de film duurt al 6 minuten en toont een ontwakend landschap, Chiuhuahua in het noorden van Mexico. Alsof het licht nog aarzelt om door te breken, terwijl het aanzwellend geluid van krekels en vogels verraadt dat het onherroepelijk gebeurt. Want het leven gaat verder en noopt tot handelen.

We zien een familie, zes kinderen, vader en moeder, in gebed verzonken rond de ontbijttafel. Ook dat duurt minutenlang. Af en toe een trillend ooglid, meer niet. Geen filmmuziek die spanning oproept en de gevoelens van de kijker manipuleert, maar slechts de natuurlijke achtergrondgeluiden. Zoals een klok die nadrukkelijk tikt, totdat Johan, de vader uit het gezin, deze tot zwijgen brengt. Het blijkt een symbolische handeling. In de tijdsspanne van de film, in wisselende seizoenen tussen een zonsopgang en een zonsondergang, zal hij moeten kiezen tussen de vrouw die hij liefheeft en die de moeder is van zijn gezin, en de vrouw die hij liefheeft en die de vervulling is van zijn verlangen. Esther en Marianne, Esther óf Marianne, een klassiek dilemma. Het is een keuze die Johan niet kan maken maar zich evenmin van het lijf kan houden.

Veel gesproken wordt er niet, in dit gezin en binnen de gemeenschap waar de film zich afspeelt. Het zijn Mennonieten, verwant aan de in Nederland veel vrijzinniger Doopsgezinden. Het zijn nakomelingen van de volgelingen van de radicale reformator Menno Simonsz. In de 16e eeuw ontvluchtte een groot deel van deze mennisten vervolgingen in Nederland en vond hun toevlucht in het huidige Polen. Daar konden zij hun eigen geloof en levenswijze in een zekere vrijheid voortzetten. Hun taal ontwikkelde zich tot het ‘Plautdiets’ een mengeling van Nederlands, Fries en Duits, wat tot op de dag van vandaag en dus ook in de film wordt gesproken. Tegen het einde van de 18e eeuw nam de druk om te assimileren toe. Vele mennisten trokken daarna naar de Oekraïne, om nog weer later, rond 1870, onder de dreiging van Russische dienstplicht en nationalisering van het onderwijs naar Canada te emigreren. Daar bleven zij niet, althans niet allemaal: de meest conservatieve mennisten namen na de Eerste Wereldoorlog de wijk naar Noord-Mexico, toen ook in Canada anti Duitse en pro-Engelse motieven hun vorm van samenleven onder druk zetten.

In de film ontmoeten we een familie uit één van deze gemeenschappen: Johan, Esther en hun gezin. De hoofdrolspeler, Johan (Cornelio Wall Fehr), is geen acteur, maar een boer vanuit de Mennonieten gemeenschap zelf. Het vertrouwen van deze gemeenschap te winnen teneinde te kunnen filmen, heeft de regisseur jaren gekost. Op twee uitzonderingen na spelen er geen professionals mee, hetgeen de film een zeer ‘naturel’ karakter geeft. Vrouwen met hun karakteristieke hoofddoek, kinderen badend in een beekje en mannen met zonverbrande gezichten maar melkwitte lichamen als zij zich ontkleden. Deze authenticiteit heeft een bijzonder effect: meer nog voel ik me bij deze film haast ongemakkelijk als toeschouwer in de beslotenheid van dit gezin, dan in een willekeurige film bij een seksscène waar professionele auteurs niets te verbergen hebben. ‘Stellet Licht’ tekent de kwetsbaarheid van de gemeenschap: als Johan toegeeft aan zijn verlangens, zal dat niet alleen zijn privéleven, maar de gemeenschap ontwrichten.

De kijker is getuige van de gewetensnood van Johan en het verdriet van zijn vrouw, echter zonder dat emoties worden uitgeleefd of uitgesproken. Eerlijkheid en onvolwassenheid gaan hand in hand als Johan zijn overspel opbiecht aan zijn vader. Terloops wordt de wil van God erbij gehaald, maar zonder dat dit nieuw perspectief biedt. Johan’s vrouw weet ervan, zij verdraagt het in stilte, als bijzondere vorm van ‘Gelassenheit’ die kenmerkend is voor de pacifistische traditie van de Mennisten. Is haar opoffering kracht of zwakte? Een keuze heeft zij niet. De kinderen weten van niets, maar ook zij leren de wereld ontdekken wanneer ze tijdens het overspel van hun vader elders voor een televisie worden gezet.

Op ingehouden wijze wordt zo de spanning opgeroepen, onheilspellend en verstikkend tegen een decor van dit sobere Mexicaanse boerenleven, waar het hooi nog voor de bui moet worden binnengehaald. Johan lijkt echter pas te waarderen wat hij heeft wanneer hij verliest. Een dramatische wending in het verhaal en het miraculeuze slot maken de film qua plot tenslotte verrassend. Dat komt de geloofwaardigheid niet ten goede, maar versterkt wel de symbolische doorwerking ervan. ‘Ik heb geprobeerd de religieuze component juist uit het verhaal te halen’ zei de regisseur in een interview in de Filmkrant. Niettemin staat het verhaal bol van de religieuze symboliek. De personages worden archetypen, maar blijven tegelijkertijd mensen in hun dagelijkse leven. Impliciet vormt de film een aanklacht tegen onze tijdgeest en wie zich dompelt in deze doopsgezinde duurzaamheid, merkt hoe de omgeving de mensen vormt en niet andersom. Als de zon weer ondergaat, verstillen de geluiden. Liefde heeft gesproken. Alleen het licht komt en gaat in stilte: Stellet Licht.

Ciska Stark

Met dank aan Prof. Dr. Piet Visser voor de historische informatie. Zie www.biosagenda.nl voor theaters waar de film draait en www.stelletlicht.com voor een filmtrailer. Zie verder Filmkrant nr. 296, februari 2008 en artikelen in Doopsgezind.nl van 19 januari en 16 februari 2008.