KARAKTERISTIEKE TREKKEN IN PREKEN VAN BERKHOF

Van H. Berkhof zijn tot dusverre twee bundels preken verschenen. In 1948 Vergeving en verwachting en in 1986 Bijbeloverdenkingen, maar nu is er nog een derde bundel verschenen: Preken van Henk Berkhof. Ze zijn allemaal in de Haagse Kloosterkerk gehouden en daar op de band gezet. Die banden zijn uitgetikt en dr. A. B. Vaandrager, lid van de Kloosterkerkgemeente, heeft er twaalf uitgekozen en voor uitgave klaargemaakt.

Berkhof preekte helder en eenvoudig: iedereen kon hem volgen. Ja, dat haalt je de koekoek: er ligt in deze preken een schat aan kennis en inzicht opgeslagen. Hoe kan ik er een zuivere indruk van geven? Ik probeer dat te doen door aan de hand van citaten karakteristieke trekken ervan te laten zien.

Ze zijn geestig. Vraag nu bijvoorbeeld eens aan een hervormde wat de Heilige Geest is. Dan krijg je het volgende antwoord: ‘Ja, daar vraag je me zo wat. Dat is niet zo eenvoudig. Ik zou het je graag uitleggen, maar dat vereist wel enige tijd. Ik zou zeggen: bel me eens een keer op als je wat tijd hebt, dan kunnen we misschien eens een afspraak maken. Ja, niet de volgende week, dan zijn we toevallig weg’. (74)

Dan zijn er rake observaties van ons kerkelijk leven: ‘… tegenwoordig zijn er een heleboel dominees, die als ze zichzelf respecteren, dan moeten ze vertellen dat het allemaal helemaal verkeerd vertaald is, dan weet je niet of wat zij er dan van maken nog wel Nederlands is’ (14) ‘Wat is het raar om in een liturgie wel een rubriek te hebben van… smeekgebed, maar geen rubriek van dankgebed. Ja, dat kunt u in de voorbeden na de preek doen… Nee, nee, als het ene een liturgisch onderdeel is, moet het andere dat ook zijn’. (18) ‘De Heilige Geest moet het met één zondag doen. Het gevolg is dan ook, dat wij als christelijke gemeente, als echte Nederlandse christelijke gemeente, heel erg zijn scheefgegroeid’. (62) ‘We noemen Jezus vaak een rabbijn, dat is hij natuurlijk niet geweest, want een rabbijn was verplicht getrouwd te zijn, dat vergeten we vaak als we Jezus zo helemaal in het joodse leven willen integreren. Dan moet je een examen doen, daar is ook niets over bekend’. (110)

Deze preken geven inzicht in de bijbelse theologie. ‘We kunnen het woord “heilig” het best vertalen met “gereserveerd voor God”. Je kunt het ook heel goed vertalen met “ingeschakeld”. God met zijn Heilige Geest wil je inschakelen’. ( 65) ‘De Geest dat ís Christus nu, hier en nu. Dat is Christus wereldwijd in actie om mensen te winnen voor zijn Rijk. Het is een geweldige nieuwe gestalte, die Christus in de geschiedenis heeft aangenomen en waardoor wij nu hier zitten, de Geest, dat is dat er van nu af aan wordt doorgewerkt in de geest van de lijdende en verhoogde Christus’. (78)

Verder kun je uit deze preken veel stichting halen. Berkhof is zeer onder de indruk van: ‘In uw licht zien wij het licht’ in Psalm 36, 10b. Dat klinkt heel mooi, maar wat is de bedoeling van dit vers? Hoe kun je nu in hèt licht hèt licht zien? Berkhof heeft de Hebreeuwse tekst nog eens bekeken en alle vertalingen die hij binnen handbereik had geraadpleegd. Hij komt dan tot de conclusie dat ‘In uw licht zien wij licht’ de beste vertaling is en dan valt het tweede ‘het ‘ dus weg. Het eerste licht is het licht van Gods openbaring en bij dat licht gaan wij de werkelijkheid anders bekijken. Zoals een verwoeste stad er bij zonlicht anders uitziet dan bij regen en storm zo zien wij de werkelijkheid anders bij het licht van Gods openbaring. ‘De christelijke gemeente gelooft aan de morgenschemering, waarin wij staan. In uw licht zien we daarom licht en pas uw licht doet ons licht oplichten als een voorbode, als een sneeuwklokje in de lente. (…) Karl Barth heeft de lichten in de wereld eens vergeleken met kattenogen, hoe heet dat, reflectoren op de weg. Als je auto rijdt in het donker, dan gaan die oplichten door je koplampen, en ze wijzen je de weg om veilig verder te gaan. (…) En als ze verdwijnen? Als ze op een ogenblik nergens meer lijken te zijn? Dan kijk je altijd weer naar boven, naar dat ene licht dat blijft’. (19)

Dan Berkhof in gesprek over de evolutieleer: ‘Uit al die combinaties van cellen en moleculen is op den duur de mens voortgekomen… Maar hebt u daar dan iets mee verklaard? Moet je niet zeggen: stel je voor – het beeld is vaak gebruikt – dat je een grote zak met letters hebt en je schudt die uit volgens de wet van oorzaak en gevolg en daar zou op een ogenblik de Hamlet van Shakespeare uitkomen, regel voor regel, dat kan niet, dat is een duizendmiljardste kans, dat kun je gewoon vergeten. En dat is hier gebeurd! Wat wij in de natuurwetenschap doen, is beschrijven hoe de dingen aan elkaar vastzitten. Dat is een geweldig fascinerend iets. Maar hoe het komt dat ze zó aan elkaar vastzitten, en dat ze daardoor die gevolgen hebben, dat zou pas een verklaren zijn, maar dat kunnen we niet, we nemen dat eenvoudig, maar je weet niet hoe’. (36) Berkhof stelt de vraag of er in de natuurwetenschap nog ruimte is voor de verwondering en zegt tegen de gemeente: ‘En als ik dan denk dat de mensen zitten te praten over het weer of over hun kwalen of over de gebeurtenissen uit de krant, dan overvalt me vaak de gedachte: waarom praten we niet over de dingen die ons dagelijks tot onze stomste verwondering zouden moeten brengen, het mugje en de wereld waarin het leeft, zeg maar gerust waarin het opereert, waarin het creatief bezig is ‘. (37)

In deze preken komt ook Berkhofs theologie te voorschijn. Hij heeft het daarom over doorbraken van God in de geschiedenis. Eerst bij Abraham en bij Mozes, ‘dan komt hij nog weer nieuw en duidelijk naar voren als de bevrijder uit de slavernij van Egypte’, dan de tocht door de woestijn en de intocht in het land, ‘straks komt er een nieuwe stroomversnelling, waarbij je Hem nog weer heel anders leert kennen, dat is bij de profeten, die namens God hun felle kritiek geven op het volk dat van God zo weinig verstaat en weten wil. En dan komt er de machtigste stroomversnelling met Jezus, de zoon, de ware zoon, met zijn zich uitstrekken naar al het verlorene’. Daarna komt ‘de enorme stroomverbreding door de uitstorting van de Heilige Geest, door het werk van de zending, door de stichting van de Kerk’. (15)

Is er ook kritiek op deze preken mogelijk? Dat geloof ik zeker. Zelf zou ik God minder duidelijk in het wereldgebeuren zien handelen dan Berkhof doet. Maar ik ga daar niet verder op in. De lezer moet zelf maar zien.

A.A. Spijkerboer

——

Preken van Henk Berkhof, gekozen en ingeleid door Dr. A.B. Vaandrager. Meinema, Zoetermeer 2003, 135 blz, euro 14,90 ISBN 90 211 3953 7