NOOIT GENOEG LINCOLNS

‘Men wil in het oude instituut terug. Niet de gemeente weer uitbouwen, maar de kerk. Successie, traditie en veel meer moet weer in ere worden hersteld. (…) Men wil nu alles weer binnenhalen. Een mensentype als Olivier Cromwell en Abraham Lincoln zal dan nog slechts als sediment kunnen voorkomen. Want kerkorde geeft een mensentype.’ Dit schreef O. Noordmans in 1952 en met die ‘Men’ in de eerste zin bedoelde hij de beweging rondom ‘Hervorming en katholiciteit’(Verzameld Werk, V, p. 527).

Ik laat de discussie over de kerkorde, en Cromwell, buiten beschouwing en beperk me tot de vraag: wat voor een mens was Abraham Lincoln, de president van de Verenigde Staten, die bekend staat als de man die zijn zwarte landgenoten bevrijd heeft van de slavernij? Bij dat laatste moet ik wel even een kanttekening plaatsen: het ging Lincoln in de burgeroorlog (1861-1865) niet om afschaffing van de slavernij maar om het behoud van de unie; de slavernij was voor hem een bijzaak. De hoofdzaak was voor hem de unie: de eerste poging in de geschiedenis van de mensheid om een regering te vormen ‘van het volk, door het volk en voor het volk’. – Ja, in Lincolns tijd deelde Napoleon III in Frankrijk de lakens uit, was er in Engeland nog geen algemeen kiesrecht, kwam in Duitsland Bismarck het toneel op marcheren en regeerde de tsaar zelf zijn hele enorme rijk. Daarom mochten de Verenigde Staten van Amerika geen mislukking worden.

Daarmee weten we dan meteen al iets van Lincolns kijk op de wereld. Als het goed was – en het kón en het móest goed worden – regeerden mensen samen in eigen verantwoordelijkheid het land. Verantwoordelijk tegenover wie? Tegenover elkaar, maar dat niet alleen. Lincoln ouders waren Baptist en zo werd hij ook opgevoed. Maar de opgewonden predikers die in zijn tijd in Illinois (toen nog een grensstaat) rondtrokken zeiden hem niets. Hij ging er dan ook nooit heen en ook later heeft hij nauwelijks één kerk van binnen gezien. Nu waren er in zijn familie van vaderskant veel Quakers en het is heel goed mogelijk dat hun traditie haar invloed nog op Abraham heeft gehad. Quakers kwamen op zondagmorgen bijeen voor een silent meeting; je zat in een kring bij elkaar en je wachtte tot de Geest een broeder of zuster iets ingaf dat hij aan de anderen mee kon delen; had de Geest niets te zeggen dan ging je na een tijdje weer gesticht naar huis. Ingevingen hebben voor Lincoln een grote rol gespeeld. Hij geloofde dat ‘de menselijke geest tot daden gebracht wordt, of rustig gehouden wordt, door een macht waarover de menselijke geest geen macht heeft’. Daar zie je mijns inziens de Quaker ten voeten uit: de Geest brengt je tot goede daden en houdt de zonde in jezelf in bedwang. Zo begrijp je iets van Lincolns houding: mild in zijn oordeel over andere mensen, verdraagzaam en in staat om veel te begrijpen; van jongens die tijdens de burgeroorlog uit het noordelijke leger deserteerden en de benen namen zei hij: ‘Ach, niet iedereen heeft dappere benen’. Over zijn karakter las ik het volgende: gesloten, melancholiek, groot gevoel voor humor. Mensen die vaak met hem omgingen zeiden dat hij respect inboezemde maar dat je geen vertrouwelijke omgang met hem kreeg. Zijn hele leven heeft hij maar één echte vriend gehad, zijn jeugdvriend Speed.

Lincoln was uitzonderlijk begaafd. Als kind leerde hij lezen en schrijven van mensen die zelf de spelling niet helemaal beheersten. Maar hij las, las en las: Bunyan, de bijbel, Shakespeare. Zijn stiefmoeder, die heel veel met hem op had zei: ‘Abe leest tot hij helemaal begrepen heeft wát hij eigenlijk gelezen heeft en onthoudt dat dan’, Door zelfstudie: processen bijwonen en juridische handboeken lezen, werd hij een gerespecteerd jurist. De rechters van Illinois lieten hem tot de advocatuur toe, zonder dat hij ooit een college van een hoogleraar had gevolgd.

Daarbij kwam dat hij heel correct was in de omgang met geld en dat hij nooit op een leugen te betrappen was. Zijn vrouw, met wie hij een soms stormachtig maar gelukkig huwelijk had, noemde hem een ‘waarheids-fanaticus’. Was hij ambitieus? Ik zou zeggen dat hij zich bewust was van zijn grote gaven en dat hij graag zijn volle gewicht in de schaal van de politiek wierp. Hij was een keer senator van de staat Illinois, werd ook een keer vertegenwoordiger van Illinois in het Huis van Afgevaardigden in Washington, maar trok zich uit de politiek terug toen hij weer eens bij een verkiezing in Illinois verslagen was. Maar juist toen werd hij, zonder dat echt gezocht te hebben, door de pas gestichte Republikeinse Partij als candidaat voor het presidentschap van de Verenigde Staten naar voren geschoven. Het presidentschap is hem dus min of meer in de schoot geworpen.

Is er wat op hem aan te merken? Wie dat wil kan dat doen. In Amerika gold ook het habeas corpus beginsel: je kon niet zomaar zonder deugdelijke redenen gearresteerd en gevangen gehouden worden. Maar tijdens de burgeroorlog liepen verdachte figuren uit het zuiden in het noorden vrij rond en Lincoln had er geen moeite mee voor hen dat habeas corpus op te heffen. Bedenkelijk was wel de verhouding tot zijn vader. Zijn vader vond al dat gestudeer van zijn zoon maar niks en dat heeft Abraham zijn vader bitter kwalijk genomen. Hij heeft zijn vaders begrafenis niet bijgewoond.

Prachtig zijn Lincolns met zinswendingen uit de King James Version doorspekte redevoeringen. Bij zijn tweede inaugurele rede, vlak voordat hij vermoord zou worden, noemde hij de juist beëindigde burgeroorlog een oordeel van God, want Noord en Zuid hadden allebei gezondigd inzake de slavernij. Beide partijen hadden beweerd dat God aan hun kant stond, maar zo mocht je niet over God spreken. Noord en Zuid moesten nu samen verder: ‘Met haat tegen niemand, met liefde voor allen, resoluut blijven bij wat rechtvaardig is, zoals God het ons geeft te zien wat rechtvaardig is …’

Lincoln was nooit erg bezorgd over zijn veiligheid. Bij een veldslag die hij bijwoonde ging hij, met zijn hoge hoed op het hoofd, zo hoog staan dat zijn adjudant hem naar beneden moest trekken. Zo werd hij dan, toen hij vrijwel onbewaakt met zijn vrouw in de schouwburg zat, met een pistool vermoord.

Om op Noordmans terug te komen: een mensentype als dat van Lincoln? Je hebt er nooit genoeg van!

A.A. Spijkerboer

—–Voor dit artikel maakte ik gebruik van J.W. Schulte Nordholt, Triomf en tragiek van de vrijheid, Amsterdam 1992, en David Herbert Donald, Lincoln, New York 1995