De thuiskomst

Deze roman van Bernhard Schlink deed mij terugkeren naar de schoolbanken van het Praedinius Gymnasium in Groningen, waar ik moeizaam de avonturen en schurkenstreken van Odysseus vertaalde uit het Grieks. Voor mijn gevoel kwam er maar geen einde aan zijn zwerftocht. Het leek wel alsof Odysseus zijn thuiskomst als maar uitstelde, wilde hij eigenlijk nog wel naar huis terugkeren, naar Penelope en hun zoon Telemachos. Mijn sympathie ging daarom vooral uit naar Penelope, die als vermeende weduwe in haar eigen huis belaagd wordt door een stelletje vrijers, nietsnutten, uitvreters. Die allemaal naar haar hand dingen. Terwijl Odysseus zich op zijn zwerftocht doodleuk in het ene avontuur na het andere stort en van de ene naar de andere vrouw gaat, kan Penelope thuis geen kant op. Odysseus heeft alle vrijheid, want hij is de held in het verhaal. Penelope’s liefde laat haar geen andere keuze dan op haar man te wachten zoals het een vrouw van een edelman betaamt. Als haar spel, het kleed dat ze overdag weeft en ’s nachts weer uithaalt door de vrijers wordt doorzien, wordt haar situatie onhoudbaar. De vrijers verlangen van haar dat zij het kleed afmaakt en zich aan haar belofte houdt na voltooiing met een van hen te trouwen. Dat is het moment dat de thuiskomst van Odysseus niet langer op zich kan laten wachten. Dat Odysseus tenslotte naar huis terugkeert, ligt niet aan hemzelf, maar aan het raadsbesluit van de goden.

Odysseus is een held met een twijfelachtige moraal. Hij is slim, sluw op het schurkachtige af. Hij liegt en bedriegt er op los. Hij liegt zelfs tegen de godin Athene, zijn vrouw Penelope, zijn zoon en zijn vader. Want is dat niet het lot van een leugenaar, om trouw te blijven aan zichzelf, moet hij doorgaan met de leugen.

Dat maakt de Odyssee van Homerus zo fascinerend. Doel en zin, waarheid en leugen, trouw en verraad het is telkens weer anders. Samen met Odysseus raak je verstrikt in de leugen. Gaandeweg weet je niet meer wat waarheid is en wat leugen. Zo vergaat het Peter Debauer, hoofdpersoon en verteller in de roman van Bernhard Schlink. Samen met hem raak je als lezer verstrikt in de leugen.

Het leven van Peter Debauer laat zich vertellen aan de hand van de Odyssee, de oeroude mythe van vertrek, avontuur en thuiskomst. Hij is een van Duitslands vele zonen die na de oorlog niet meer op de thuiskomst van zijn vader hoefde te rekenen. In de oorlog gesneuveld, gevallen, vermist. Met die formuleringen wordt de leugen van het 1000 jarige rijk van Hitler ontmaskerd en tegelijk ook weer toegedekt.

Hoe dood en ver weg de vader van Peter ook is, hij blijft verlangen naar de thuiskomst van zijn vader of in ieder geval naar een beeld van zijn vader. Zijn moeder is hem daarbij niet bijster behulpzaam. Zij vertelt hem enkel hoe zij met eigen ogen heeft gezien hoe zijn vader werd doodgeschoten door de Russen aan het einde van de oorlog. Via de vakanties die hij doorbrengt bij zijn grootouders van vaderszijde in Zwitserland krijgt hij een band op afstand met zijn vader. Hij leert zijn vader kennen aan de hand van de herinneringen van zijn grootouders. Peter groeit op als zovele kinderen in het Duitsland van na de oorlog, zonder vader, met een moeder die hem voorhoudt: ‘Alles is een voorrecht en alles in het leven moet bereidwillig en welgemoed verdiend worden.’ Kortom super-Duits en superprotestants. Op enig moment raakt hij doel en zin van zijn leven kwijt. Hij kan zijn plek niet vinden, houdt het nergens uit. Dat leidt allereerst tot een breuk met zijn vriendin Veronika en haar zoontje Max, een verblijf in Californië en een afgebroken proefschrift. Toch schuilt er doel en samenhang in Peters leven dat hij zo achteloos en onbedoeld aan het verprutsen is. Alleen weet hij het zelf nog niet. Het begint bij de herinnering aan een roman over een soldaat die na gevangenschap in Rusland, langs vele omzwervingen weer terugkeert naar Duitsland, naar vrouw en kind. Alleen bij thuiskomst blijkt dat zijn vrouw hem niet trouw is gebleven. Daar het einde ontbreekt weet Peter niet wat de soldaat doet, blijft hij of gaat hij weer weg.

Als hij na zijn verblijf in Californië een nieuwe start met zijn leven maakt, zijn spullen ordent, vindt hij terug de roman over de soldaat die terugkeert naar huis. Bij tweede lezing herkent hij in het verhaal over de soldaat die terugkeert naar huis, het patroon van de zwerftocht van Odysseus. Hoe onwaarschijnlijk het ook lijkt, hij herkent in de roman de stad en zelfs het huis waarnaar de soldaat terugkeert. Het speelt zich allemaal af in de buurt van het huis waar hij geboren is. Via de roman keert de liefde terug in zijn leven. De roman doet hem eveneens terugkeren naar zijn moeder en naar zijn vader. Maar daarin schuilt tegelijk een groot gevaar. Alles wat waar leek in zijn leven berust op leugens van zijn vader en moeder.

Hij voelt zich door hen beiden verraden, maar zelf pleegt hij ook verraad. Als hij toelaat dat zijn zoektocht naar zijn vader tussen hem en de vrouw die hij liefheeft in komt te staan. Hij zet zijn liefde voor haar op het spel, omwille van zijn vader, wiens ideeën en handelwijzen hij verafschuwt.

Net als Odysseus heeft hij niet in de gaten dat zijn thuiskomst naar de vrouw die hem liefheeft, dringend gewenst is. Als Odysseus terugkeert naar huis is het om de vrijers, die zijn vrouw belagen te doden. Wat mijn leraar Grieks mij destijds verzuimd heeft te vertellen, is dat Odysseus weliswaar naar huis terugkeert, maar hij moet ook weer afscheid nemen van Penelope, zijn zoon en zijn geboorteland om te gehoorzamen aan de voorspelling die Teiresias hem deed in de Hades. Ver van de zee zal hij sterven. Daarmee beantwoordt hij aan de idealen en verwachtingen van de oude Grieken. Een mens kan nou eenmaal het lot en de goden niet te slim af zijn.

Als het bijna te laat is realiseert Peter zich dat hij slechts verlangt naar het beeld dat hij van zijn vader heeft gemaakt en waaraan hij zich gehecht heeft. Hij is zijn vader geen trouw verschuldigd, slechts Barbara die rekent op zijn thuiskomst.

Machteld de Mik-van der Waal

Bernhard Schlink, De thuiskomst, Cossee Amsterdam