Reflectie ZOOM-leesgroep Miskotte

Reflectie ZOOM-leesgroep Miskotte

Eén van de blijvende structurele veranderingen die de pandemie heeft opgeleverd is het gebruik van ZOOM en andere programma’s om met grote groepen tegelijkertijd te videobellen. Veel theologen en christelijke organisaties hebben gretig gebruik gemaakt van de mogelijkheid om mensen bij elkaar te brengen die anders fysiek niet zo makkelijk op één plek te krijgen zijn. Ook als Miskotte-stichting zagen we hier een mogelijkheid en besloten we om een Miskotte-leesgroep aan te bieden. In dit artikel praten de organisators, Marco Visser en Eleonora Hof, u bij over de opbrengsten van zo’n ZOOM-groep. Dit artikel dient een tweeledig doel: Enerzijds willen we onze ervaringen vruchtbaar maken voor een breder publiek omdat we ervan overtuigd zijn dat dit experiment ook voor andere auteurs en thema’s de moeite waard kan zijn. Anderzijds willen we ook de theologische opbrengsten van de leesgroep met een breder publiek delen.

Praktisch

Methode

We hebben ervoor gekozen om veel nadruk te leggen op het echte lezen van de teksten, en daarmee secundair op het discussiëren en verwerken van de teksten. Het is onze ervaring dat het niet evident is om zonder duidelijke aanleiding een werk van Miskotte uit de kast te pakken. Daarom wilden we de leeservaring stimuleren en deelnemers de gelegenheid geven om naar de tekst zelf te luisteren. Veel van Miskotte’s oeuvre is ook nooit bedoeld om in afzondering tot je te nemen, maar is juist bedoeld om in de context van kerk en leerhuis tot zijn recht te komen – samen met anderen dus. Dat geldt natuurlijk in het bijzonder voor de preken.

Onze leessessies duren daarom een uur, waarin om de beurt telkens een deelnemer een paragraaf leest. Als de tekst erom vraagt, verhelderen we eerst zaken die niet duidelijk zijn. Daarna is er gelegenheid voor een korte uitwisseling over de indruk die de tekst op de hoorders maakt. Het is onze ervaring dat dit gesprek veeleer organisch verloopt en er relatief weinig bijgestuurd moet worden door ons als moderators. Na een uur is er de gelegenheid om uit te loggen voor wie weer verder moet met zijn of haar dag, en is er nog een half uur gelegenheid om door te praten over de verdere toepassing en de teksten naar het heden te trekken.

Tijdstip

De belangrijkste afweging die gemaakt moet worden is: wordt er gekozen voor overdag, of voor ’s avonds? Wij mikken op de doelgroep van reli-professionals, die over het algemeen de mogelijkheid hebben om hun eigen tijd in te delen. Ook gezien de druk die er vaak staat op de avonden, kozen we voor het tijdstip van 9 uur op de woensdag. Een goed begin van de dag en midden in de week een rustpunt om met een fundamentele tekst bezig te zijn.

 Deelnemers

Het grootste deel van onze deelnemers is al goed bekend met het werk van Miskotte. Dit betekent dat het makkelijk is om dwarsverbanden te leggen naar andere werken van Miskotte en komt er aardig wat expertise op tafel. Enerzijds verdiept dit de discussie, anderzijds maakt dit het moeilijker voor nieuwkomers om aan te sluiten bij de discussie. We hebben vooral reclame gemaakt voor de leesgroep via de nieuwsbrief die de Miskotte-stichting uitstuurt, en via de social media-kanalen van de Nieuwe Bijbelschool, waardoor we een publiek bereikten dat hoe dan ook al voorkennis had van Miskotte.

 Tijdsbewaking en aandachtspunten

Belangrijk aandachtspunt bij het lezen van de teksten is om voldoende tijd te laten reserveren om de teksten daadwerkelijk te laten landen. Eén van onze deelnemers vond dat we te snel gingen, waardoor deze persoon uiteindelijk is afgehaakt. Tegelijkertijd wilden we juist ook niet puur aan detail-exegese doen, maar ook de retorische lijn van het betoog in het oog houden. Dit vergt dus een evenwichtsoefening, waar we niet altijd helemaal in geslaagd zijn.

Keuze van teksten

De tekstkeuze is een cruciaal element voor het succes van een leesgroep. Wij raden aan om te beginnen met een tekst die niet te lang is en die een sleutelplaats in het oeuvre van de betreffende auteur inneemt. Op die manier creëer je een soort van ‘sense of urgency’: deze tekst moet je hoe dan ook gelezen hebben als je met een bepaalde auteur aan de slag gaat. In ons geval kozen wij ervoor om de tekst: ‘Gods vijanden vergaan’ te kiezen. Dit is de weergave van de preek die door Miskotte werd gehouden in de Nieuwe Kerk op de Dam op 9 mei 1945.[1] Niet alleen was dit bij uitstek een historische gebeurtenis, maar ook de theologische lijn die in de preek ontwikkeld werd, heeft tot op de dag van vandaag invloed in het denken van de kerk over anti-semitisme.

Na ‘Gods vijanden vergaan’ hebben we gekozen voor ‘Betere Weerstand’, zodat we ook kunnen zien of bepaalde lijnen die in 1945 bij Miskotte aanwezig zijn, ook al in de oorlog tot uiting komen. De parallellen met de huidige tijd, met name rond de oorlog in Oekraïne, dringen zich al snel op, en daarom voelt ook deze tekst nog heel actueel aan. We willen onszelf echter niet beperken tot teksten rond de oorlog. Daarom kozen we daarna als intermezzo de tekst: “heeft de kerk afgedaan?” en zijn nu verder gegaan met een thema dat veel in onze discussies naar voren kwam, namelijk de verhouding kerk en Israël. We doen dat aan de hand van twee hoofdstukken uit “De Kern van de Zaak.”

 

De teksten lezen ons – opbrengst

Ik denk dat de belangrijkste opbrengst van de leesgroep niet alleen het lezen van een historische tekst is, maar vooral ook de verbinding die ontstaat met onze eigen tijd. Er was een breed gedeeld aanvoelen dat Miskottes werk ons vandaag ook nog uitdaagt. Wij blijken niet alleen de teksten te lezen, maar de teksten lezen ons ook. Ze dagen ons uit te formuleren waar we vandaag ook een betere weerstand nodig hebben. Een vraag die één van de deelnemers stelde blijft resoneren: “Waar zijn de oefenplekken voor vandaag voor betere weerstand?” Een andere deelnemer stelde: “er wordt van iedereen een keuze gevraagd. Stáán we echt voor wat we geloven?” Ik voel ook dat de deelnemers en wijzelf ons bewust zijn van onze verantwoordelijkheid: het is aan ons om de tekenen van de tijd te lezen en door dat lezen ons ook te laten omvormen tot mensen die in staat zijn tot een betere weerstand.

De maatschappelijke kwesties die nu spelen kwamen telkens naar boven: gezag, geweld, nationaal gevoel en de bedenkelijke kanten daarvan. Een deelnemer vat het zo bondig samen: “Theologisch: de joden als levende (en zo verschrikkelijk bedreigde) werkelijke naasten. De bestrijding van de mythologisering van kracht en macht. De God van Israël. De geschiedenis. De publieke relevantie van theologie.”

We zien in “betere weestand” de dreiging van de totaalstaat. Miskotte waarschuwt dat deze de vrijheid vernietigt. Hij ziet haarscherp in dat de nazi’s er op uit waren om een “nieuw menstype te kweken, dat niet beter weet of macht en enkel machtsverhoudingen beheersen de wereld.” Ook dat resoneert bij ons, zeker nu we de teksten lezen met de oorlog in Oekraïne zo dichtbij. We maken ons zorgen, om een wereld waarin mensen opgroeien die niet van de zachte krachten weten maar alleen geschoold zijn in de logica van brute macht. Maar Miskotte biedt ook een ander geluid: de totaalstaat is een onmogelijke mogelijkheid, want ze rust niet in het gezag van God: “De totaalstaat is niet alleen bedenkelijk en gevaarlijk, maar voluit onmogelijk, een wangedrocht van een God-vergeten denken.” De totaalstaat is nihilistisch en in strijd met het eerste gebod. Miskotte schreef in maart 1941, dus de oorlog was nog geen jaar bezig, met het uitzicht op een lange strijd. Het komt dus aan op het cultiveren van de innerlijke weerstand. Om die zodanig te verankeren dat deze niet snel opbrandt, maar groeit en kracht geeft voor de lange duur.

De jaren waren lang, en de prijs hoog. En dan toch, mei 1945, de dankdienst in de Nieuwe Kerk. Gods vijanden vergaan! Wat mij diep treft is dat de preek een testament van trauma is. Miskotte beschrijft de strijd om het naakte bestaan en de onzekerheid. Deze strijd werd ook een geestelijke, innerlijke strijd vol aanvechtingen.

We zijn onder de indruk van de opbouw van de preek. Miskotte vertelt één voor één de gruweldaden die Nederland aangedaan zijn, en bouwt naar de climax toe. De nazi’s waren Gods vijanden die vergaan zijn omdat “deze macht in alle ernst en letterlijk Israël heeft willen uitmoorden.” Het maakt ook indruk dat we hier Miskotte’s gedachtegang kunnen leggen op veel andere naoorlogse theologie in het denken over Israël. Deze preek is wat ons betreft een belangrijk fundament waar wij ook weer verder op doordenken.

Zo blijven we, zolang er interesse is, verder Miskotte lezen. Aanmelden kan voortdurend, omdat nieuwe deelnemers telkens kunnen aanhaken als we een nieuwe tekst beginnen. Aanmelden kan via info@denieuwebijbelschool.nl

Eleonora Hof en Marco Visser

[1] Lees de integrale tekst via www.miskottestichting.com -> digitaal.