De olie der barmhartigheid

logo-idW-oud

 

DE OLIE DER BARMHARTIGHEID

Onlangs zag ik in het Catharijneconvent in Utrecht de prachtige tentoonstelling Middeleeuwse Meesterwerken, Poolse topstukken uit het Nationaal Museum in Warschau. Het zijn beeldhouwwerken, altaarstukken en schilderijen. Vooral van de beeldhouwwerken heb ik erg genoten. Het eerste beeld dat er te zien is, ‘Tronende Maria met kind’, greep me aan, vooral vanwege zijn geschondenheid: Het is een klein beeld van lindehout, uit de 12e of 13e eeuw. Maria heeft haar kind op schoot, ze is afgebeeld als ‘Sedes Sapientiae’, zetel der wijsheid. Het beeld, waarschijnlijk in Zuid-Frankrijk gemaakt, is afkomstig uit een Pools klooster van Cisterciënzer nonnen. Maria zit ernstig op een stoel, haar ogen lijken naar binnen gericht. Het Christuskind zit midden op haar schoot, als volwassen goddelijk kind. Meestal houdt hij in zijn linkerhand een boek vast en heft hij de rechterhand zegenend op, maar hier zijn zowel de armen van Maria verdwenen, als de handen van het kind. Ook het hoofdje is er niet meer. En toch heeft het een grote zeggingskracht. Ik schreef er een gedicht over:

Maria heeft geen armen meer
haar kind geen armen en geen hoofd.
Vier gaten in het lindehout
is al wat rest van
liefhebbende armen en
zegenende handjes
Maria kijkt naar binnen
ernstig gezicht met droeve mond
Zij glimlacht niet
zij is niet lieflijk
niet gracieus
maar stil en wetend
van wat komen gaat
Na Jezus’ dood zal zij, de moeder,
verminkt door ’t leven gaan
geen zoon meer om te omhelzen
Een dwaze moeder
die blijft zoeken naar haar kind

Rond 1480 is een ander beeld gehouwen, waardoor ik werd verrast. Nooit heb ik zoiets gezien: Daar zit een heel andere Maria onder een boom, een lieflijke, zij kijkt opgewekt op van het boek dat zij leest, en aan de andere kant zit een vrolijke engel Gabriël met even lief poppengezicht. Hij zegent Maria met drie opgestoken vingers van zijn rechterhand. Hij heeft geen vleugels. Met zijn linkerhand houdt hij een banderol vast, waarop in het Latijn het ‘Wees gegroet, Maria’ staat, ‘vol van genade’.

Bovenop de boom troont God de Vader, halverwege afgebeeld, daaronder de duif die neerdaalt op een blote baby: het Jezuskind, dat met een verbaasd gezichtje met aureool eromheen in de takken staat.

Dit beeld is, zegt de catalogus, geïnspireerd door de legende van Seth en de levensboom. Seth is de zoon van Adam en Eva die na de moord op Abel is geboren. Als Adam doodziek is, gaat Seth bij de poort van het paradijs voor zijn vader vragen om ‘de olie der barmhartigheid’ van de boom des levens. Als hij ermee terugkomt bij zijn vader, is deze al gestorven. Hij plant dan een twijg van de boom op zijn graf. Vaak zie je op middeleeuwse schilderijen en beelden dat onder het kruis van Christus de schedel van Adam wordt afgebeeld:

Een tweede legende verhaalt de geschiedenis van de boom die van een tak van de boom van de kennis van goed en kwaad uit het paradijs afstamt, en waaruit later het kruis van Christus zou zijn gemaakt. De legende is in de 13e eeuw uitgebreid met een episode waarin Seth, terwijl hij bij de paradijspoort wacht, in het paradijs een boom ziet staan waarvan de wortels tot in de hel omlaag reiken en de kruin tot in de hemel oprijst. In de kruin van de boom ziet hij een klein kind zitten: de Zoon van God. Een engel legt Seth uit dat dit kind op een dag de erfzonde zal tenietdoen en zelf tot ‘olie der barmhartigheid’ zal worden.

De boom op de tentoonstelling verbeeldt ook nog de triniteit. Volgens weer een andere legende zou de levensboom namelijk gegroeid zijn uit het zaad, respectievelijk de takken van drie bomen: de ceder, de cypres en de pijnboom, die God de Vader, Christus en de Heilige Geest symboliseren. Ook Maria zelf werd in de Middeleeuwen vergeleken met de boom des levens, en de vrucht van deze boom met de Verlosser.

Ik heb het gevoel dat de boom des levens en de boom van kennis van goed en kwaad in de legenden door elkaar gehaald of vereenzelvigd worden, maar de strekking van de legenden is prachtig. Ik werd bijzonder getroffen door de schitterende vergelijking: Christus als ‘olie der barmhartigheid’.

Laura Reedijk-Boersma

De tentoonstelling is nog te zien tot 6 januari 2008