Goethe’s Winterreise

Na de dood van Robert Schumann bleef Johannes Brahms innig bevriend met diens vrouw Clara. In het diepste geheim dacht hij zelfs aan een aanzoek te richten aan Clara’s dochter Julie. Maar het zou Brahms niet zijn als een ander hem niet voor was of dat hij zelf bij nader inzien toch niet durfde.

Het ging niet door en dat greep Brahms toch zeer aan. Hij trok zich terug en eigenzinnig als hij was zocht hij teksten van Goethe, uit de “Harzreise im Winter” over eenzaamheid, balsem die tot gif wordt, een lege ziel die afglijdt naar mensenverachting.

Wij moeten denken aan Miskotte en zijn gevecht met Goethe, of het daar nu gaat om heidendom of een aanval op een kinderlijk onverantwoord christendom. In de tekst waar Brahms ten slotte op stuitte en die hem tot een compositie inspireerde, gaat het om een psalm van eenzaamheid, waar Goethe niet in de ik- maar in de hij-vorm over zijn verlatenheid schrijft. Het is ook een gebed, aan het eind:

Ist auf deinem Psalter

Vater der Liebe, ein Ton

Seinem Ohre vernehmlich

So erquicke sein Herz!

Brahms stuk is voor alt, mannenkoor en orkest en droeg bij tot de onvergetelijke roem van Kathleen Ferrier, Aafje Heijnis en Jard van Nes.

Er zijn makkelijk nog andere zangeressen te noemen. De eenzaamheid is voor de alt, bij het gebed komt het mannenkoor. Het compositiejaar is 1869.

Het zware stuk van de muziek is in c moll. Maar dat evolueert naar C dur, alsof toch even de zon schijnt. Ik ben in Doetinchem geboren en toen ik zeven was sloop ik af en toe naar zolder naar de koffergrammofoon (met zwengel), ik pakte de rapsodie gezongen door Kathleen Ferrier op grote 78 toeren platen en met veel gekras kreeg ik de onvergetelijke sensatie, dat als deze muziek bestond, dat alles eenmaal toch nog goed zou komen in de wereld.

Brahms droeg deze altrapsodie op aan het verloofde paar. Zij begrepen er natuurlijk niks van, zo zwaarmoedig.

Maar Clara begreep hem wel en was diep getroffen. Johannes had hier gezegd wat hij met woorden niet kon.

Het gaat niet om klassiek, barok, romantiek, jazz,improvisatie of geschreven muziek. Het gaat om inspiratie, bezieling, kunst. Wij gaan nu een tijdperk tegemoet van wereldmuziek (mexicaans, zweeds, afrikaans, chinees, indiaas en balinees) Dat is allemaal prima. Maar iemand als Johannes Brahms is een blijvertje, niet zozeer voor de jet set in smoking, de grootheden der aarde die komen voor de pauze, maar voor al die eenzamen die bestemd zijn om vertroosting te vinden.

Het is een gedachte die spoort met het denken van K.H.Miskotte: de kerk is een plaats van Godsontmoeting. Maar de Concertzaal ook, en zelfs de grammofoon. In zijn dagboeken zijn de stukken over Mahler, Mozart en Beethoven om van te smullen. Hij betoont zich daar een groot interpreet.

Tenslotte, in verband met het debat over normen en waarden: op de muziek van Johannes Brahms kun je niet zitten, laat staan prat gaan.

Maar als je innerlijke klokje tot stilstand komt en je voelt je eigen eenzaamheid, dan zal deze muziek je eruit tillen en weer op gang brengen. Alle waarachtige muziek vertroost en verzoent, het is als een ladder, uit de hemel ons toegestoken.

Bernard Prakke