Nieuwe levens

logo-idW-oud

 

NIEUWE LEVENS

Ingo Schulze (1962) schreef een vuistdikke roman, een roman in briefvorm en vele van de brieven zijn uitzonderlijk lang. Het zijn brieven geschreven door Enrico Türmer in de periode van 6 januari t/m 11 juli 1990. De brieven zijn geadresseerd aan Vera, de lievelingszuster van Enrico, aan Johann Ziehlke, een schoolvriend en afgestudeerd theo-loog, en aan Nicoletta Hansen, de verre en onbereikbare geliefde. Aan zijn zuster schrijft hij vooral over zijn persoon-lijke lotgevallen en ontwikkeling, die van de familie en van de samenleving, aan zijn vriend over het avontuur van het uitbrengen van de eerste onafhankelijke krant in de provinciestad Altenburg en aan Nicoletta over zijn jeugd en zijn leven tot dusver.

In zijn Woord vooraf schrijft Schulze: ‘Toen ik de brieven aan alle drie geadresseerden, chronologisch geordend (…) en gecompleteerd, las, ontvouwde zich een panorama van de tijd waarin Türmers leven (en dat van vele anderen) in een kritieke fase verkeerde.’ Een kritieke fase: De DDR behoort niet meer tot het Oostblok en nog niet tot het Westen, de ene cultuur valt weg en de andere cultuur ervaart men nog als vreemd en onwennig. In de roman draait het om de transformatie van de samenleving na de val van de Muur en er vindt een onderzoek plaats wat het Westen heeft aangericht in de Oost-Duitse hoofden. Enrico vraagt zich ergens af: ‘Op welke wijze kwam het Westen in mijn hoofd?’ en deze zin is een sleutelzin in de roman. De culturele verschillen tussen Oost en West bleken nergens zo duidelijk als die tussen de DDR en de Bondsrepubliek. Zij spraken dezelfde taal, ze leden aan hetzelfde verleden ‘en toch dreef de wind van de geschiedenis hen naar een verschillende toekomst’. De Wende was niet alleen een politieke aangelegenheid, maar in de veranderde verhoudingen moest iedereen opnieuw zijn houding bepalen.

In een interview zei Schulze dat hij in eerste instantie slechts een novelle wilde schrijven over zijn schooltijd in de DDR, maar al gauw begreep hij dat, als hij het over het Oosten wilde hebben, hij ook over het Westen moest schrijven. Wat gebeurt er met iemand die plotseling in een cultuur terechtkomt waarin alles draait om verkoopcijfers, om reclame, om geld. In de roman gaat het niet alleen om het verdwijnen van het Oosten, maar evenzeer om het verdwijnen van het Westen, want met de val van het communisme viel ook het geïdealiseerde Westen van de Oost-Duitsers, de sprookjeswereld aan de goede kant van het IJzeren Gordijn, het soort droomland dat alleen kan bestaan in de gedachten van hen die er geen toegang toe kunnen hebben en verlangend buiten moeten staan.

Met de brieven uit het eerste halfjaar van 1990 wordt de wending in het leven van één persoon, Enrico, beschreven, maar die ene persoon staat voor vele anderen. In één enkele romanpersonage worden de twijfel, de hoop, de tegen-stellingen van een hele periode in zich verenigd. In de brieven vertelt Türmer over zijn leven dat door de val van de Muur veranderd is en daarom moet hij ook vertellen hoe dat leven was toen hij een kind was, een schooljongen en een jonge man en wat hij, samen met anderen, meemaakte.

Aanvankelijk koesterde de schrijver in spe Enrico Türmer de droom een gevierd dissident te worden door een mees-terwerk te schrijven dat genadeloos zou afrekenen met de toestand onder het communisme. Wanneer de Muur is gevallen verdwijnt gaandeweg de droom. Hij neemt de beslissing zijn literaire aspiraties vaarwel te zeggen en mee te helpen een krant op te richten, een onafhankelijke krant, want in de DDR hadden zulke kranten geen kans. Maar al spoedig ontdekt hij dat in het Westen de wetten van het geld gelden. Zonder geld geen onafhankelijke krant. Dan begint hij een eigen advertentieblad en dat wordt een groot succes, want aan zo’n blad is behoefte met de vele nieu-we producten en luxeartikelen uit het Westen. Hij komt in aanraking met Clemens von Barrista, een vertegenwoordiger van het Westen, een man die weet hoe je moet investeren. Hij toont Türmer Parijs en Monte Carlo, de wereld van het Westers kapitalisme. Aan een aarzelende Enrico vraagt von Barrista: wil je nu wel of niet rijk worden? Als Enrico nerveus lacht, vervolgt Barrista: Neem de tijd, kies niet te haastig, de keuze houdt veel meer in dan je misschien denkt.

Een financieel imperium kan ondergaan en dat gebeurt dan ook. Türmer (vrij vertaald: hij die ‘m smeert) slaat op de vlucht voor zijn schuldeisers en er wordt niets meer van hem vernomen. Buiten zijn torenhoge schulden laat Türmer alleen een stapel brieven na.

Sprekend over zijn roman zei Schulze: ‘In de DDR bestonden onwankelbare zekerheden, die werden betaald met onmondigheid’. Niemand was gewend aan de plotselinge beweging die de onwankelbare zekerheden volstrekt on-dermijnde. In het begin van de jaren ’90 liep de DDR-burger gedesoriënteerd rond. Met veel vallen en opstaan moest hij leren zich opnieuw te oriënteren.

In de roman wordt ook geschreven over de periode voorafgaand aan de jaren ’90. Zo treffen we passages aan die levendig de dagelijkse demonstraties in Leipzig schetsen. Deze demonstraties, waarin de kerk een belangrijke rol speelde, samen met de effecten van de glasnost, hielpen het systeem ten val te brengen. Schulze beschrijft het jaar 1989 als een keerpunt in het leven van de briefschrijver Enrico en in het leven van vele anderen; 9 oktober met de climax van de demonstraties van dat jaar in Leipzig was de dag die alles veranderde. De val van de Muur op 9 november was dankzij de gebeurtenissen van 9 oktober.

Op vele punten is de briefschrijver Enrico een spiegelbeeld van Ingo Schulze. Ook Schulze woonde in de kleine pro-vinciestad Altenburg. Hij voelde zich daar geïsoleerd. Hij zei: ‘Een van de grote verschillen is dat mijn wereld vroeger heel klein was. Je had een beperkte kring mensen met wie je omging. De wereld is groot geworden. Ik ben rijker ge-worden, vooral in mijn contacten. Ik reis door de wereld en woon nu in Rome’.

De kleine wereld van vroeger is maar een van de grote verschillen. Al die grote verschillen samen betekenen grondige veranderingen en maken dat mensen hun leven als nieuw ervaren. Dankzij de briefvorm van de roman worden vanuit heel diverse perspectieven naar de voormalige DDR gekeken.

M.G.L. den Boer

Ingo Schulze, Neue Leben, Berlijn 2005. Nieuwe levens, vertaald door Gerda Meijerink en Ard Posthuma, Amsterdam 2007, Ä 29,50