Kijk en lees

Anne Marijke Spijkerboer, Wij hebben ongelofelijke dingen gezien. Johannes vanuit de kunst gelezen, Meinema, Zoetermeer 2004. ISBN 9021139111.

Anne Marijke Spijkerboer heeft een heerlijk kijk- en leesboek geschreven. Je doet het boek open en zonder dat je het merkt, heeft ze je als lezer al aan het werk gezet. Je kijkt onbekommerd en gretig naar wat kunstenaars uit allerlei eeuwen hebben uitgespookt met verhalen uit het Johannesevangelie. Vandaar keer je met lichte tred terug naar de nieuwtestamentische tekst. En dan kan het niet missen of je hoort die tekst met andere oren. Wat is het geheim van die informele mengeling van kunst en kerygma? Het moet met de oorsprong van deze studies te maken hebben. Anne Marijke betrekt de lezer vanaf de eerste zin bij de fascinerende momenten van de groepsgewijze bijbelstudie op ‘haar’ seminarie, Hydepark. Wie dat heeft meegemaakt kan het anderen nauwelijks uitleggen. Hoe beschrijf je die creatieve sfeer in een kring vakgenoten? Die wisseling van diepe concentratie en uitgelatenheid. Dat gevoel dat je even niets met de bijbel ‘moet’ en dat het je juist dan komt aanwaaien. De bijzonderheid van Anne Marijkes boek ligt in haar vermogen om bij dat creatieve proces van de bijbelstudie te blijven en daarvan verslag te doen. Dat betekent dat ze steeds even het opflitsen van inzicht weergeeft en ook weer loslaat. Ze zet haar vondsten niet vet aan, ze bederft de lichtheid van het gebeuren niet door een theoretische kader als een raster over alles heen te leggen. Ze blijft de lezer bepalen bij het uur van de bijbelstudie. En als de bel gaat, blijven er gewoon nog allerlei vragen open.

Ze doorbreekt het heilloze protestantse drijven van de concurrentie tussen woord en beeld. Dat doet ze niet door een omslachtige, hermeneutische of esthetische theorie te ontwikkelen. Dat laat ze terecht anderen doen. Ze zet daarentegen een praktisch model neer, waardoor de interactie kan worden gestimuleerd tussen het zien van beelden en het lezen van de tekst. En ze zet dit model direct in werking. Wat mij opvalt in het model stip ik kort aan. Het eerste is dat de beelden, die kunstenaars naar aanleiding van bijbelverhalen hebben gemaakt, de hermeneutische functie krijgen van het Vorverständnis. Ze maken je bewust van de toegangen en omwegen die je als hoorder nodig hebt om bij een tekst te komen. Het tweede is, dat ze de verschillende methodes van structurele analyse, subjectieve verwerking en historische contextualisering niet tegen elkaar uitspeelt, maar juist samenweeft. En het derde is, dat ze adviseert om eerst je ogen een kick te geven door naar de beelden te kijken en dat je daarna met die geprikkelde en geopende ogen de tekst gaat lezen en dan ook beslist anders gaat lezen. Dat hele pakket maatregelen wordt kort en krachtig uitgelegd en vervolgens uitvoerig in voorbeelden ontwikkeld. Het werken met dit model vereist een soepelheid van geest en een vrije armslag, waarbij deskundigheid op verschillende terreinen (exegetisch en kunsthistorisch) onder de oppervlakte sturend opereert. Men merkt, hoeveel er nodig is, maar ook hoeveel er los komt, wanneer op deze wijze binnen een enkel uur de aandacht van een groep op woord en beeld wordt geconcentreerd.

Elf pericopen uit het Johannesevangelie zijn geselecteerd en bij elk tekstverband worden twee heel verschillende schilderijen, miniaturen, etsen of sculpturen neergezet. Het is een ongedwongen verzameling tweelingbeelden geworden. Zomaar opgepikt uit de traditie. Al kijkend merk je, dat en passant zo’n beetje al de verhalende delen van het Johannesevangelie aan bod komen, behalve de lijdensgeschiedenis. Aldus komt Jezus naar voren als de ‘koninklijke mens’ en niet zozeer als de lijdende knecht. Dat verklaart misschien ook de voorkeur voor de vroegmiddeleeuwse kunst (waarbij een zekere invloed van Eddy van den Brink te bespeuren valt). Het eerste millennium van de christelijke kunst is nu eenmaal nog niet zo doordrenkt van lijdensmystiek. Hoe dat ook zij, het effect van deze keuze is frappant. De sfeer die de beelden oproepen is die van de kracht die van Jezus uitgaat. We worden aangeraakt door zijn woede en zijn weerstand. We zien iets van het ‘licht dat ons aanstoot in de morgen’. We raken doordrongen van de voedingswaarde van het brood uit de hemel. Tegelijk tonen deze beelden de actie van mensen die op hun benen gaan staan en die vrij worden door de kracht die van Jezus uitgaat. Ik vermoed dat juist deze keuze van beelden mij dat opverende gevoel gaven, waardoor ik ‘bij de les bleef’. Water wordt wijn en dan niet zo’n beetje ook: de ceremoniemeester kan niet meer recht uit zijn ogen kijken. Maar er is ook nog iets anders aan de hand: doordat er consequent gewerkt wordt met tweelingbeelden, kan je als kijker niet gefixeerd blijven op één beeld. Net op tijd word je losgemaakt van een al te dominant patroon en je merkt dat het allemaal ook nog eens heel anders kan.

Marcel Barnard bracht ooit met zijn boek Wat geen oog heeft gezien…de kunst in verband met het Credo. Anne Marijke laat het verband zien tussen kunst en bijbeltekst. Het is duidelijk dat dit verband werkt. Men voelt een krachtige impuls om bij de bijbelstudie de ogen niet dicht te doen, maar juist de kost te geven. Belangrijk is haar opmerking, dat de hele oefening met beeld en tekst nodig is om het verstaan van de tekst uit de gevarenzone van de spiritualisering te halen. De beeldende kunstenaar houdt je met beide voeten op de aarde, op het groene gras, bij het water, en bij het verse brood. Het is nodig om zo te kijken. Maar dat neemt niet weg, dat het boven alles een plezier is om zo met de teksten om te gaan.

Anne Marijke, in 1996 gepromoveerd op een onderzoek naar Karl Barths hermeneutiek, gaat niet in op het bekende verzet van Barth tegen voorstellingen van Jezus in de kerk (K.D. IV, 3,2, 995). Maar ach, dat hoeft ook niet. Terwijl Barth deze woorden schreef hing vóór hem aan de wand van de studeerkamer de ‘kruisiging’ van Matthias Grünewald. Zo apodictisch was zijn ‘nee’ nu ook weer niet. Je kan je wel afvragen, waarom hij zijn leven lang gefixeerd bleef op dit beeld van de gekruisigde Jezus. Anne Marijke biedt beelden aan van de opstandige Jezus.

Maarten den Dulk