TUSSEN AL HET ANDERE IN – Empathie

W. en mij was het opgevallen dat we zo vaak en nadrukkelijk het woord ‘empathie’ tegenkwamen, zonder dat we erin gekend waren. Ik zei dat ik ook al het woord ‘empathisch’ had gesignaleerd. Ik ontmoette in een artikel een eerlijk man die bekende dat hij niet wist wat het woord betekende. Hij zei dat hij het voor het eerst bewust hoorde in het tv-programma ‘Zomergasten’. De heer Luyendijk gebruikte het in een vraag aan zijn vrouwelijke gast De bovengenoemde man zat in spanning, want hij dacht dat de mevrouw misschien het woord ook niet kende. Maar zij gaf zonder te aarzelen antwoord. De man had de vraag met empathie erin niet begrepen. Hij begreep ook het antwoord niet. Dat kan gebeuren. Hij wilde niet verder leven met een onbegrepen woord dat zoveel wordt gebruikt. Dat geeft maar misverstanden. ‘Maar ik vind wel dat ik moet weten wat empathie betekent. Is empathie soms ingevoerd toen ik met vakantie was, of is het sinds kort in de mode’?

Ook in Engelse, Franse en Duitse lectuur kom je het woord tegen. Je kunt dus zeggen dat het een internationaal woord is. In Engeland kan empathie worden ontwikkeld. Eerst is er een beetje empathie, maar gaandeweg, door ontwikkeling, krijg je heel wat empathie. Het is maar hoe je er empathisch tegenover staat. Over een dode meneer las ik dat hij bij zijn leven een ontwikkelde empathie had verkregen: ‘He also developed an empathy with socialism – the brotherhood of men…’ Nu moeten de lezers van dit blad niet denken dat ik dit zinnetje aanhaal om met het oog op de kabinetsformatie heimelijk propaganda te maken. Bovendien neem ik natuurlijk niet aan dat welk socialisme dan ook de ‘brotherhood of men’ tot stand brengt of zelfs op gang helpt. Ontwikkeling van de empathie begint over het algemeen (‘in zijn algemeenheid’, zeggen ze tegenwoordig, vooral politici) op tweejarige leeftijd. De dreumes komt op voor een andere dreumes of de een huilt als de ander huilt.

De man die het woord empathie voor het eerst hoorde in ‘Zomergasten’ ging op zoek in het woordenboek. In zijn woordenboek (Koenen) vond hij het woord niet. Misschien had hij een oudere druk. Kramers woordenboek kent het woord wel en omschrijft het als: het zich-invoelen, medevoelen, vermogen zich in anderen in te leven, en empathisch is dan: van de aard of op de wijze van empathie. Kramer gebruikt niet de omschrijving: inlevingsvermogen. Dat is te kort en krachtig. Ik ontdekte dat je er met een omschrijving uit het woordenboek niet bent. ‘O wee’, dacht ik, toen ik las: ‘Empathie is een fascinerend en complex concept’. Ergens werd de vraag gesteld of het mogelijk is ‘een eenvoudige empathie-schaal te maken?’ En in een tweede vraag werd empathie weer in verband gebracht met concepten. ‘Zijn er aan empathie ontleende concepten die gerelateerd zijn aan elementen van een antisociale persoonlijkheidsstoornis? ‘ Na deze zin – en dat zult u kunnen billijken – haakte ik af. U zult het antwoord op de vragen dus niet van mij te weten komen.

In de buurt van Balkenende en zijn normen en waarden komen we in de volgende uitspraken. Volgens iemand behoort de empathie tot ‘de hoogste menselijke kwaliteiten’. En dat omdat empathie ‘ook een voorwaarde (is) voor spontaan en menselijk respect’ en dat is ‘de meest fundamentele norm in een menselijke samenleving’. Dat is bijna een leuze voor het CDA.

Het woord empathie – zo heb ik gemerkt – komt vooral voor in de psychoanalyse, de psychiatrie en in de sector van Zorg en Welzijn. Nietwaar, met hoeveel empathie stel je je op tegenover je cliënt of patiënt. In dit verband vernam ik de wanhoopskreet van een geëngageerde: ‘empathie is bij artsen nog ver te zoeken’. Ik ontmoet zulke empathieloze artsen nooit. Op de ‘eenvoudige empathie-schaal’ krijgen ze van mij een 9 (een 10 kan niet, want dan zouden ze volmaakt zijn).

Empathie is één van de vijf componenten van de ‘emotionele intelligentie’ en er moet een scherp onderscheid gemaakt worden tussen empathie en sympathie. Artsen met een rijk ontwikkelde empathie zijn er daarom nog niet. ‘Wie de gevoelens van een ander mee-ervaart, is daarom nog niet begaan met zijn of haar lot…Je kunt het verdriet van een ander delen zonder de behoefte te ervaren om de ander te troosten of bij te staan’. Dat laatste is dus een slecht ontwikkelde empathie. Anderen evenwel willen van het scherpe onderscheid tussen empathie en sympathie niet weten. Volgens die anderen ‘omvat empathie niet alleen gedeelde gevoelens, maar kenmerkt empathie zich vooral door gevoelens van medelijden, zorg en sympathie’.

Er zijn er die de empathie niet willen beperken tot de menselijke relaties. Ook tot het dierenrijk in al zijn facetten dienen we een empathische houding aan te nemen. Hoe ver gaat echter deze empathie? Iemand wilde dat we ‘ons inleven in een vleermuis’. Moest mijn kleindochter empathie opbrengen voor de aap die haar in haar arm had gebeten in Kenya? Volgens mij hoeft zij zich niet in te leven in deze aap om zijn gedrag te verschonen.

Ook in de theologie zal de empathie wel worden omhelsd. In het pastoraat zie ik een breed veld voor de empathie. Wanneer zal de empathie voor de eerste keer voorkomen in een preek? Of is dat woord reeds in de prekerij beland? En in hoeverre staan we met empathie (of empathisch) tegenover bepaalde onderwerpen of concepten in de theologie? Getuigt het laatst verschenen boek over Leviticus van Willem Barnard van voldoende empathie voor de schrijver (of schrijvers) van dit bijbelboek? Het boek is verschenen bij Meinema en het is een mooi boek. Ik geloof niet dat hij zich het complexe concept van de empathie in zijn boek al eigen heeft gemaakt. Ik kwam in zijn boek het zinnetje tegen: ‘Ik zei tegen R., die naast mij aan de toog stond: heb je nog nieuwe levensinzichten? Hij repliceerde met: niets dan bestendiging van de bestaande’.

Michael Bource