TUSSEN AL HET ANDERE IN – Vierhonderd jaar Don Quichot

In januari 1605 rolde El ingenioso hidalgo don Quijote de La mancha van Miguel de Cervantes Saavedra van de pers. De schrijver werd al spoedig kortheidshalve aangeduid als Cervantes (1547-1616) en zijn roman als Don Quichot. Vierhonderd jaren is Don Quichot onder ons. De schrijver is gestorven, maar wat hij heeft geschreven is gebleven. Het Spaanse boek is een summum van romankunst en behoort tot de juwelen van het Europese cultuurbezit.

Er zijn boeken die generaties en nationale culturen verbinden. Don Quichot is een dergelijk boek. Ook mensen die het boek niet hebben gelezen, kennen de figuren en de belangrijkste gebeurtenissen uit de roman van horen zeggen. Of ze hebben een bewerking gelezen.

In vele talen is het boek vertaald en, zoals dat met beroemde boeken gaat, ook bewerkt. Evenals de reizen van Gulliver, geschreven door Jonathan Swift en Robinson Crusoe, geschreven door Daniel Defoe, is ook Don Quichot bewerkt tot kinderboek. Zulke boeken uit de wereldliteratuur kunnen dat hebben, ook al zijn ze oorspronkelijk helemaal niet als kinderboeken bedoeld. En ook als kinderboeken doen ze het.

Don Quichot en zijn dienaar Sancho Panza blijven in het verhaal niet dezelfde figuren. Zij maken een ontwikkeling door. Don Quichot is niet alleen een komische en dwaze idealist en Sancho Panza niet alleen een realistische, robuuste boer. Don Quichot, lang en schraal, bestijgt telkens zijn paard, vel over been, Rossinante genaamd en Sancho Panza volgt hem op de voet op zijn ezeltje Rucio (Grauwtje). Zij bestrijden het kwaad en komen op voor de onderdrukten. In zijn dromen ziet Quichot een geliefde, Dulcinea, die hij zijn liefde betuigt en trouw zweert. En Sancho Panza is een voorbeeld van genegenheid en trouw aan zijn meester.

Naarmate Don Quichot gaat twijfelen aan zijn missie neemt het vertrouwen toe van Sancho Panza in de idealen van zijn heer. En dan de meesterlijke dialogen tussen beiden. Dwaasheid en wijsheid wisselen daarin elkaar af. De roman is ook een reflectie op de ongelukkige geschiedenis van Spanje uit die tijd. Als alles tegenzit, moeten de helden hun dromen voor de werkelijkheid aanzien en geloven aan de realiteit van hun dromen.

Betrekkelijk laat verscheen een Nederlandse vertaling van Don Quichot. De Engelsen en Fransen waren lagen voor met de vertaling van Thomas Shelton in 1612 en de vertaling van César Oudin in 1614. In 1632 verscheen een Nederlandse vertaling van een aantal hoofdstukken van Don Quichot, tezamen met enige novellen. Een van de novellen, La Gitanilla, was het voorbeeld voor het Spaense heydinnetje van Jacob Cats dat van meet af aan een ongekende populariteit genoot. De eerste volledige Nederlandse vertaling van Don Quichot (het eerste en het tweede deel uit 1615) zag het licht in 1657. De vertaler was Lambert van den Bos. De titel was: Den verstandigen vroomen Ridder Don Quichot de la Mancha. Het ‘vroom’ uit de titel is niet ons woord vroom, maar betekent ‘dapper’. De vertaling kreeg 7 drukken, de laatste van 1735. Er verschenen meer vertalingen. De laatste is uit 1997 van Barber van de Pol, met alle prenten van Gustave Doré. In haar vertaling roept Don Quichot tijdens zijn strijd tegen de windmolens, in de waan dat het reuzen zijn: ‘Kiest niet het hazenpad, laffe, verachtelijke schepsels, want het is maar één ridder die u aanvalt’. ‘Vechten tegen windmolens’ is ene gezegde geworden en in het algemeen spraakgebruik wordt onder een Don Quichot iemand verstaan die ongetwijfeld een goede inborst heeft, maar onpraktisch is en die zich door zijn dolle daden voor een misschien wel goede zaak min of meer belachelijk maakt (‘ridder van de droevige figuur’). En ‘donquichotterie’ is de term voor een uit idealisme voortgekomen dwaasheid. Zo is het in alle landen waar Don Quichot bekend is geworden.

Kort voor zijn dood zegt Don Quichot: ‘Vrijheid, Sancho, is een van de kostbaarste gaven van de hemel aan de mens; geen schatten die de aarde bevat en de zee verbergt, kunnen met haar worden vergeleken; voor de vrijheid evenals voor de eer kunnen en moeten mensen hun leven in de waagschaal stellen, gevangenschap daarentegen is het ergste kwaad dat ze kan overkomen’. Cervantes wist waarover hij het had. In Algiers leidde hij vijf jaar een slavenbestaan en in gevangenschap in Spanje op beschuldiging van belastingfraude kreeg hij het idee voor zijn roman. De Peruviaanse schrijver Mario Varga Llosa dacht dat deze passage over vrijheid en gevangenschap de drijfkracht is van het boek en maakt dat het toepasbaar is voor iedereen in elke fase van de geschiedenis, waar dan ook.

In 2002 werd Don Quichot door 100 schrijvers gekozen als de beste roman. Onder hen waren schrijvers als Salman Rushdie, John le Carré, Milan Kundera, Nadine Gordimer, Carlos Fuentes en Norman Mailer. En heel dit jaar zullen er in Spanje tal van activiteiten zijn om 400 jaar Don Quichot te herdenken. Carmen Calvo, de minister van cultuur, beloofde dat de viering van 400 jaar Don Quichot elke openbare bibliotheek in iedere hoek van het land zal bereiken. Ook zei ze, dat het beste eerbetoon aan het boek is, het te lezen. Er is een Spaans gezegde: Als je iemand tegenkomt die alleen is en lacht, dan is hij of gek of hij leest Don Quichot. En dat al 400 jaar!

Don Quichot is een bron van inspiratie geweest voor vele kunstenaars, voor schilders (o.a. Picasso), voor musici (in opera’s met het Don Quichot-gegeven van Henri Purcell, Georg Ph. Telemann, Antonio Salieri), voor schrijvers en geleerden. Ook theologen hebben Cervantes’ boek gelezen en er over geschreven. En soms is wat zij schreven veel aardiger dan wat literatuurcritici beweren.

Met Don Quichot kan je veel doen, je kunt er zelfs een musical van maken. In de Amerikaanse musical ‘The Man from la Mancha’ wilde Jacques Brel dolgraag een rol spelen. In 1969, tijdens een interview over de musical zei hij: ‘Don Quichot, dat ben ik’. Volgens hem is Don Quichot de archetype van de tot waanzin gedoemde mannelijke natuur. ‘Een man slaagt er nooit in zijn kinderjaren van zich af te schudden.’ Met Don Quichot kun je vele kanten op, maar Franz Kafka dacht dat hij ‘de waarheid over Sancho Panza’ vertelde.

Michael Bource