MENSEN EN STALINGRAD

Vasili Grossmans Leven en Lot is vergeleken met Tolstojs Oorlog en Vrede, over de veldtocht van Napoleon naar Rusland in 1812 en het voorspel daarvan. Je zou Grossmans boek ook kunnen vergelijken met Zola’s La Débacle, over de verpletterende overwinning die de Pruisen in 1870 bij Sedan op het Franse leger behaalden. Maar beide vergelijkingen gaan niet op: Grossmans boek gaat inderdaad over oorlog, over de slag om Stalingrad in de winter van 1942-43, maar het is helemaal doortrokken van de ontzetting over de terreur die Stalin ook tijdens de oorlog over Rusland uitoefende. Die terreur ontbreekt in het werk van Tolstoj en dat van Zola.

Eerst iets over de schrijver. Hij is in 1905 geboren in een geseculariseerd Joods milieu, in Berditsjew, in de Oekraïne. Na de Revolutie van 1917 werd hij communist, in de verwachting dat er dankzij Lenin definitief een eind zou komen aan de eeuwenoude

tenachterstelling van de Joden in Rusland. Hij verdiende de kost als scheikundig ingenieur maar zijn hartstocht was schrijven. Toen zijn eerste roman verschenen was stimuleerde Maxim Gorki hem op de ingeslagen weg door te gaan. Hij was geschokt door de gevolgen van de door Stalin bevolen collectivisatie van de landbouw, maar werd in 1937 – het jaar waarin Stalins terreur miljoenen slachtoffers maakte – lid van de Schrijversbond. Als lid van deze bond ondertekende hij een open brief waarin werd gevraagd om de doodstraf voor vroegere bolsjewistische leiders.

Toen in 1941 de oorlog tussen Duitsland en Rusland uitgebroken was meldde hij zich als vrijwilliger bij het Rode Leger. Zijn slechte ogen en zijn bijna onvoorstelbare onhandigheid zorgden ervoor dat hij geen soldaat kon worden, maar hij werd wel naar het front gestuurd als oorlogsverslaggever van de Rode Ster, het blad van het Rode Leger. Aan het front schrok hij nergens voor terug en hij deed al het mogelijke om een zuiver verslag uit te brengen. Hij interviewde iedereen, van kok tot generaal, liet de mensen uitpraten en pas dan begon hij aantekeningen te maken. Zijn verslagen waren bij alle rangen van het leger zeer geliefd. Zo begon hij een nationale bekendheid te worden.

Vlak voor de dood van Stalin werd er een proces gevoerd tegen Joodse artsen die een complot gesmeed zouden hebben tegen de hoogste leiders van de Sowjet-Unie. Antisemitisme pur sang. Grossman nam deel aan een vergadering van de redactie van de Pravda en aan die vergadering werd een brief aan Stalin voorgelegd met het verzoek deze artsen ter dood te veroordelen. Grossman heeft die brief getekend. Waarom? Wie kan dat weten. In ieder geval heeft hij daar tot zijn dood in 1964 wroeging over gehad.

Bij het schrijven van zijn Leven en Lot heeft hij uitvoerig gebruik gemaakt van wat hij tijdens de oorlog had gezien en gehoord. Maar bij het lezen van zijn boek dacht ik soms: dit is het verhaal van een moreel gebroken man. Chroestsjow heeft de publicatie van het boek onmogelijk gemaakt en het manuscript door de politie laten ‘arresteren’. Maar er waren nog verborgen exemplaren van en die zijn naar het buitenland gesmokkeld. Daar is het gepubliceerd en nu kun je het ook in Rusland zelf lezen. – Al deze gegevens over Grossman ontleen ik aan het nawoord waarvan Froukje Slofstra haar vertaling uit het Russisch heeft voorzien.

Nu het boek zelf. Eerst één detail van de ontzetting over Stalins terreur waarvan het hele boek doortrokken is: een man heeft ooit een kritische opmerking over Stalin gemaakt tegen zijn hartsvriendin; nu wordt hij gearresteerd en bij zijn verhoor wordt hem door de geheime politie niet alleen zijn hele verleden, maar ook die ene opmerking voorgehouden. Wat is er gebeurd? Heeft zij over hem geklikt? Of heeft ze zijn opmerking in een onbewaakt ogenblik aan een vriendin verteld en zou die opmerking zo in zijn dossier terechtgekomen zijn? Zijn vertrouwen in zijn hartsvriendin is weg, en dat tijdens een urenlang verhoor waarin hij bijna kapotgeslagen wordt.

Het boek begint met scènes uit een Duits concentratiekamp waarin hoge officieren van het Rode Leger en neergeschoten officieren van de Amerikaanse luchtmacht opgesloten zijn. Dat kamp ligt bij de Eems, dus dicht bij de Nederlandse grens, en de sfeer is er nogal ontspannen; de gevangenen voeren althans lange gesprekken met elkaar. Het deed me denken aan een boek dat ik lang geleden heb gelezen: was dat Die Moorsoldaten van Wolfgang Langhoff en zou Grossman zich op dit boek georiënteerd hebben bij het schrijven van deze scènes? Erg overtuigend is hij aan het begin van zijn boek niet. Anders is het wanneer hij vertelt over Russische Joden die in een trein naar de gaskamers gebracht en zo vermoord worden. Het is allemaal zo scherp geschreven dat je door de grond gaat wanneer je het leest.

Grossman vertelt nogal uitvoerig over allerlei echtelijke en min of meer buitenechtelijke verhoudingen tijdens de oorlog in Rusland. Ontroerend is zijn verhaal over de mannen in wat hij het huis 6/1 noemt. Dat huis ligt in Stalingrad en het lijkt op een grote villa. Er zitten enkele tientallen militairen van verschillende onderdelen in: infanteristen, artilleristen enzovoort. Ze zijn hun eenheden kwijt, maar ze denken er geen ogenblik over zich over te geven. Het iets voor de linies gelegen huis wordt een observatiepost die hardnekkig en heel handig verdedigd wordt. De mannen begrijpen uitstekend wat ze te doen en te laten hebben en luitenant Grekow, die het bevel voert, gaat in feite op voet van gelijkheid met zijn ondergeschikten om.

Dat dringt door tot hogere officieren: zij zeggen tegen elkaar dat het daar meer de Parijse Commune lijkt dan een eenheid van het Rode Leger. Zij besluiten een politieke commissaris naar het huis 6/1 te sturen om orde op zaken te stellen. Na een uiterst riskante tocht bereikt deze commissaris het huis 6/1 en dan beginnen de soldaten daar de spot met hem te drijven. Het loopt uit op een gesprek tussen de commissaris en Grekow. Grekow: ‘Vrijheid wil ik, daar vecht ik voor.’ De commissaris: ‘Dat willen we allemaal.’ Grekow: ‘Wat moet u met vrijheid? U wilt alleen de Duitsers verslaan.’ De commissaris vecht tégen, Grekow vecht vóór en daar zit een wereld van verschil tussen. De nacht na dit gesprek scheurt een schampschot de huid van de schedel van de commissaris open. Hij bloedt hevig maar is niet ernstig gewond. Wanneer hij op een brancard wordt weggebracht loopt Grekow naast hem. Plotseling schiet het door de commissaris heen: zou hij op mij geschoten hebben?

De sympathiekste figuur uit het hele boek is Novikov, kolonel en commandant van een tankcorps. Dit corps is in de loop van 1942 in de Oeral gevormd met splinternieuwe T-34 tanks en jonge rekruten. Wanneer Novikov zijn mannen bekijkt denkt hij ‘studenten, oudere schooljongens, metaaldraaiers, tractorrijders, schoolmeesters, elektriciens en buschauffeurs – allemaal volksjongens’; wanneer ze tot een eenheid worden gesmeed zijn ze onoverwinnelijk.

Bij de eerste grote aanval van het Rode Leger, eind 1942 op het zesde Duitse leger bij Stalingrad, wordt Novikovs corps ingezet tegen de rechterflank van dat leger, waar Roemeense divisies zijn opgesteld. De gevechtswaarde van deze divisies is niet zo groot. Het tijdstip waarop de aanval moet beginnen is door het opperbevel in Moskou tot op de minuut nauwkeurig bepaald. Wanneer het aangebroken is, is er nog één Roemeense batterij die vuurt. Novikov vraagt zijn artillerie die batterij eerst tot zwijgen te brengen. Wanneer dat gelukt is valt hij aan, met acht minuten vertraging. Woede bij Novikovs superieuren en woede in Moskou.

Novikovs corps gaat als een mes door de boter door de Roemeense linies heen en vordert in een paar dagen honderden kilometers in de richting van de Oekraïne. Novikovs mannen zijn doodmoe en zitten soms in hun tanks te slapen. Maar een paar officieren die hoger zijn dan Novikov eisen van hem dat hij naar de Oekraïne oprukt. Zij willen met de eer gaan strijken de Oekraïne als eersten bereikt te hebben. Novikov protesteert: militair noodzakelijk is het niet wat zij willen en zijn mannen kunnen niet meer. Zijn superieuren blijven zware druk op hem uitoefenen en hij geeft toe. – Is hij bang dat zijn reputatie bij het opperbevel in Moskou, en dus bij Stalin, nog verder aangetast wordt?

***
Een zwak punt van Grossmans boek is dat er veel te veel verschillende mensen in voorkomen. Achterin het boek staat een lijst van de ‘belangrijkste personages’. Ik ben die eens gaan tellen en kwam tot 238! Het sterkste punt van het boek is dat Grossman zeer geïnteresseerd blijkt te zijn in alles wat mensen door moeten maken en hoe ze dat beleven.

Heeft het boek ook een boodschap? Grossman geeft nogal eens ‘algemene beschouwingen’, bijvoorbeeld over het antisemitisme. Maar die beschouwingen deden me niet veel. Als het boek een boodschap heeft dan is het dat de mens met zijn behoefte om in vrijheid, in eigen verantwoordelijkheid te leven in de grond van de zaak niet stuk te krijgen is.

A.A. Spijkerboer

Vasili Grossman, Leven en Lot