COMMENTAAR

(De herdenking van de tweede wereldoorlog)

Bij de herdenking van de Tweede Wereldoorlog wordt individualiteit en andersheid te veel benadrukt.

Vlak na de oorlog werd de Tweede Wereldoorlog beoordeeld in de termen van het vooroorlogse nationalisme. Het was een strijd geweest van het heldhaftige Nederland tegen het brute Duitsland. Nederland had daarin eendrachtig schouder aan schouder gestaan. Maar in de jaren zestig vindt er een omslag in de beoordeling van de oorlog plaats. Het nationalisme wordt juist als schuldige aangewezen. De nazi’s hadden zich vooral gericht tegen alles wat buiten hun concept van de Duitse natie viel: joden, homoseksuelen, niet-‘Germaanse’ volken. De les van de oorlog werd dat je moest optreden op het moment dat anderen werden buitengesloten en de eigenheid van een ieder niet gerespec-teerd werd.

Daarmee sloot de herdenking van de Tweede Wereldoorlog naadloos aan bij de waarden die sinds de jaren zestig dominant zijn: een nadruk op de eigenheid van ieder mens.

Deze nadruk op de vrijheid van het individu tegenover de staat was winst. De nationaal-socialistische staat was het einde van een lange ontwikkeling waarin de staat steeds meer het leven van de burger ging beheersen. Niet alleen als economische en bestuurlijke actor, maar ook als bron van zingeving. Het was daarom goed om vrijheid en indivi-dualisme te benadrukken tegenover de totalitaire aanspraken van de (nazi)staat.

Maar er moet ook een stap verder gezet worden. De nadruk op vrijheid en andersheid heeft nadelen: een sociale versplintering en een blindheid voor onaangename vormen van ‘andersheid’. Maar vooral wordt zo de kern van de nationaal-socialistische overtuigingen genegeerd.

Het nationaal-socialisme was niet alleen totalitair in algemene zin. Het leefde van een sociaal-darwinistisch gedach-tegoed, waarin kracht regeert en waarin gedacht wordt dat mensen en volkeren in een eeuwige strijd om het bestaan verwikkeld zijn. Het was een poging om een nieuw mensentype te ontwikkelen die de concurrentie met de bijbelse mens aankon. ‘De fabriek van een nieuw mensentype’ noemde Miskotte het nationaal-socialisme. De nazi’s richtten zich dan ook tegen jodendom en christendom, als vertegenwoordigers van een ander waardestelsel.

Juist waarden die in christendom en jodendom gecultiveerd worden, zijn van doorslaggevend belang geweest in de oorlog: hulp om te overleven, naastenliefde om je te ontfermen over mensen die verhongerden, opofferingsgezindheid om hulp te bieden ook als het eigen leven gevaar liep. Wie terugkijkt op de Tweede Wereldoorlog moet onder de indruk van deze waarden raken.

‘Herdenken doe je samen’ is de slagzin van de nationale herdenkingen in de periode 2006-2010. Dat lijkt op een vertwijfelde poging om al die individuen toch nog samen te brengen. Veel beter zou het zijn om ‘onderlinge hulp, naastenliefde en opofferingsgezindheid’ centraal te stellen bij de herdenkingen de komende jaren. Omdat ze toen belangrijk waren en nu belangrijk zijn. En omdat deze waarden pas werkelijk verbinden.

CW