TUSSEN AL HET ANDERE IN – Einde?

Meermalen werd het einde van de roman aangekondigd en elke keer stond ik verbaasd, want als de aankondiging tot mij doordrong was ik juist bezig met een nieuwe roman die geen tekenen van een naderend einde vertoonden. Milan Kundera sprak over ‘de dood van de roman’ en dat is wel een heel radicaal einde. Je hoort trouwens telkens over ‘het einde van…’, bijvoorbeeld het einde van de jazz, het einde van de verzorgingsstaat, of nog erger: het einde van de kerk. Bernlef vroeg zich in een essay af: ‘Haalt de jazz de eenentwintigste eeuw?’ Francis Fukuyama schreef een boek over het einde van de geschiedenis. Twee eeuwen eerder had Hegel dat einde ook al voorspeld. In 1989, na het einde van de koude oorlog, meende Fukuyama dat het dan eindelijk zover was. Over dat vermeende einde ontstond een verhitte discussie, vooral onder filosofen. Later trok Fukuyama het einde van de geschiedenis in. Opgelucht haalde ik adem, maar ik begreep nauwelijks iets van het einde dat hij lanceerde en van het einde dat hij weer ongedaan maakte. De discussie interesseerde me ook maar matig. Ik begreep wel dat je niet kon volstaan door te zeggen dat sinds 1989 overal op de wereld dagelijks belangrijke gebeurtenissen plaatsvinden. Dat is een te nuchtere voorstelling van zaken. Bij het einde van de geschiedenis ging het vooral om het einde van de strijd tussen de ideologieën. Het fascisme immers was verslagen en het communisme had afgedaan. Maar dat waren en zijn niet de enige ideologiën. Voor John Gray in zijn boek Black Mass: Apocalyptic Religion and the Death of Utopia zijn nachtmerrieachtige ideologieën onder meer wat de Taliban beogen met Afghanistan en het neoconservatieve project om de Amerikaanse democratie over het wereldrond te verspreiden. Bij apocalyptiek hebben we gedachten over het einde van de wereld, en dat is dan het einde van alles en allen. Gray denkt echter aan nog iets anders. Voor hem zijn alle ideologieën een of andere versie van de mythe van de apocalypse, een gebeurtenis die de wereld verandert en de geschiedenis aan een einde brengt. Om hen te jennen (maar dat toch niet alleen) noemt hij ‘evangelical atheists’ als Richard Dawkins en Daniel Dennett aanhangers van zulk een mythe: zij geloven dat je de wereld radicaal kunt veranderen door de geloofsopvattingen van de mensen te veranderen en dat conflicten in de wereld ontstaan door die geloofsopvattingen. De meeste gelovige denkers – aldus Gray – zijn gaan beseffen dat hun geloofsuitspraken geen alternatief zijn voor wetenschappelijke theorieën, maar dat zij iets heel anders zijn, terwijl Dawkins, Bennett en anderen, beheerst worden door mythen die zij nooit hebben onderzocht. Als je dat tegen hen zegt, worden ze razend en dat is verdacht. Bij het lezen van Christopher Hitchens’ boek God is not great viel het hem weer op dat de ‘evangelical atheists’, deze fanatieke ijveraars, een uitzonderlijk vermogen hebben tot een blind geloof, waardoor zij vervallen tot denkfouten die een man als Pascal nooit zou hebben gemaakt.

Naast de wereld als heelal, heeft het woord ‘wereld’ vele andere betekenissen. Zo kun je spreken over de wereld van de wiskunde of de wereld van het atheïsme. Zelfs het woord ‘wereldje’ wordt wel gebruikt, bijvoorbeeld het wereldje van de architecten of het wereldje van de theologen.

Een bijzondere wereld is de wereld van het boek. Aan de stroom van boeken komt maar geen einde. Dat wist ook Prediker die zei: ‘er is geen einde aan het maken van veel boeken’. Wat hij zei ging gepaard met een waarschuwing.

Hoe weinig hebben we gelezen vergeleken bij de massa boeken die verschijnt. Dat de roman nog springlevend is, wordt elke dag bewezen. Het vorig jaar en ook dit jaar waren bijzonder rijk aan romans en het jaar 2008 zal nog rijker zijn. Dat zegt tenminste John Sutherland in zijn net verschenen How to read a novel en ik zie geen reden om aan zijn uitspraak te twijfelen. Hij stelt enigszins wanhopig de vraag: hebben we zoveel fictie wel nodig? En fictie is er niet alleen in romans. Het verhaal viert hoogtij op tv, voor de radio, in de krant en ook in de wereld van de kerk hebben we het over het ‘verhaal’. Maar daar wordt ook wel gezegd, dat de tijd van de ‘grote verhalen’ ten einde is.

Charles Dickens was van mening dat de verbeelding gevoed moet worden als we werkelijk willen leven; als je de voeding wegneemt verschrompelt het leven. De mens leeft niet alleen bij de feiten. Toen de eerste openbare bibliotheken in Engeland werden gesticht, ontstond er een anti-roman-beweging. De strijd werd gewonnen door de schrijvers en hun werk en vooral door de lezers. De verbeelding liet zich de macht niet ontnemen.

We zullen moeten selecteren. Hoe de keuze zal uitvallen, moet iedereen zelf bepalen. Boeken die je moet lezen, omdat ze tot de canon behoren, zijn meestal niet de boeken die je zelf zou kiezen. De boekenlijsten op de middelbare scholen waren zelden geliefd.

Aan de universiteit van Cambridge werd indertijd een selectiecriterium voorgesteld: er zijn boeken die escapistisch zijn. De schrijver en de lezer ontvluchten de ‘werkelijkheid’. Er zijn ook boeken die ‘engagement’ bieden en die niet de werkelijke wereld ontvluchten. De ‘kunst’ is nu de ene soort van de andere te onderscheiden. Heel wat romans kunnen dan niet door de academische beugel. Maar de romans met een uitgesproken engagement gingen op verhandelingen lijken. En er waren mensen die ‘engagement’ ontdekten in zuivere amusementsliteratuur. Zo zijn er in de Church of England mensen die menen dat je de Harry Potter-romans kunt gebruiken om aspecten van het evangelie en van ethische vraagstukken te verduidelijken. In de discussie die daarover ontstond mengde zich ook de schrijfster die zei dat zij als christen wilde beschouwd worden. En dat klinkt hoe dan ook door in wat je schrijft.

De juiste keuze uit de veelheid van de romans, van vroeger en nu, maken is moeilijk, zoals op alle levensgebieden het maken van een keuze moeilijk is. Extra moeilijk is het bij de keuze van romans die moeten dienen als metgezellen op de levensweg. Want er is een leven met andere mensen, maar ook een leven met boeken. En in de boeken kom je ook mensen tegen.

Michael Bource