Als wij het hebben over ‘Europa’ en de ‘Europese waarden’ denken we meestal niet meteen aan de landen die bijna een halve eeuw deel waren van het Russische Sovjet ‘empire’. Ook al zijn ze inmiddels bijna allemaal lid van de Europese Unie, de grens tussen ‘Oost en West’ blijft opvallend intact. Wie de drie meest recente films van de gelauwerde filmmaker Radu Jude (1977) kijkt, realiseert zich dat het onderscheid tussen ‘ons’ en ‘hun’ Europa allang niet meer bestaat. In zijn experimentele collage-films toont Jude de gevolgen van decennialange neo-liberale kaalslag in een chaotisch Boekarest, een stad waar na het einde van de oude wereld van onderdrukking ooit de ‘nieuwe vrijheid’ werd gevierd.

Vloekend door Boekarest

In Do Not Expect Too Much from the End of the World, Judes meest recente film, volgen we hoofdpersoon Angela, een jonge vrouw die vooral door haar glitterjurk inderdaad een vage herinnering aan een engel oproept. Kauwgom kauwend, foeterend op haar baas, vloekend en telefonerend laveert ze met haar auto door Boekarest. In opdracht van haar baas, die op zijn beurt weer werkt in opdracht van een grote Oostenrijkse firma, is ze op weg om slachtoffers van arbeidsongevallen te casten voor een reclamespotje over veiligheid op het werk. In groezelige appartementen in betonnen buitenwijken vertellen ze Angela over hun misère. Tussen de bezoeken door maakt Angela als ‘Bobiţa’ “ironisch bedoelde”, tenenkrommend vulgaire filmpjes. Ook bezoekt ze met haar moeder het graf van haar vader en de projectontwikkelaar die dezelfde begraafplaats wil ruimen. (“maar de doden zullen worden herbegraven”). Later op de dag heeft ze snelle seks in een parkeergarage. De drie uur durende zwart-wit film is doorsneden met fragmenten uit een in de jaren zeventig populaire soapserie over een taxichauffeur in socialistisch Roemenië. De beverige muziek en de kleurige, bijna aandoenlijke autoritjes in een gammele Dacia door de straten vol voetgangers en pleinen vol trolleybussen zijn een verademing in de chaos van Angela’s route, die deels parallel loopt met die van de gele Dacia. De trage romantiek in de taxi is een even welkome onderbreking van het obscene tik-tok geschreeuw van ‘Bobiţa’. Halverwege de film wordt de bedrijfspromo met het uitgekozen slachtoffer van het arbeidsongeval opgenomen. We zien een familie rond de gehandicapte kostwinnaar en we horen het cynische commentaar van de filmers en de CEO van de Oostenrijkse firma.  

Loony Porn en Ion Antonescu

Do Not Expect… is samen met twee van Judes andere speelfilms (I Do Not Care if We Go Down in History as Barbarians uit 2018 en Bad Luck Banging or Loony Porn uit 2020) te beschouwen als een drieluik. In I Do Not Care, in Duitse media aangeprezen als een “Sonderkomödie über das Gedenken an den Holocaust”, werkt hoofdrolspeelster Marina aan een voorstelling over de Roemeense betrokkenheid bij de Shoah. We volgen de repetities van een re-enactment tussen het oude oorlogstuig op het terrein van het Boekarester legermuseum. Het stuntelige ge-oefen van amateur-acteurs en hun bij tijden rabiaat racistische commentaar op de geschiedenis die ze uitbeelden, worden afgewisseld met verstilde historische beelden van de massa-executies in Moldavië. Lange discussies met een vertegenwoordiger van de gemeentelijke autoriteiten onderbreken de repetities. Een subsidiestop dreigt want: “moet het nu zo? Waarom moet de Roemeense natie zo nodig opnieuw bezoedeld worden? Ion Antonescu, de Hitlergetrouwe opperbevelhebber van die dagen heeft toch ook veel Joden gered?” Het tweede deel van de film toont de spectaculaire opvoering op het centrale plein van Boekarest. In weerwil van haar toezegging toont Marina toch de scène van de Roemeens-Duitse massamoord op de Joodse bevolking van Odesa in 1941 inclusief de beroemde quote van Antonescu na de slachtpartij: “I do not care if we go down in history as Barbarians”.

Loony Porn vertelt het verhaal van Emi, een lerares die haar eigen pornografische homevideo op internet terugvindt en zich vervolgens als lerares op een ouderavond moet verantwoorden. Net als Do Not Expect… is de eerste helft van de film een roadmovie, alleen zonder auto, maar met Emi als voetganger. Al telefonerend probeert ze de schade te beperken, maar de beelden zijn al viral en gaan hun eigen gang. Het tweede deel van de film toont de ouderavond op haar elite-school. Nadat de ouders verlekkerd naar de expliciete homevideo hebben gekeken (“om een en ander goed te kunnen beoordelen”), volgt de ondervraging die al snel uitdraait op een soort tribunaal.

Iedere film bevraagt op een eigen, volstrekt originele manier, de macht van beelden in de chaos van de dagelijkse werkelijkheid van de hoofdpersoon. Jude vertelt geen verhalen, maar geeft “uitsnedes uit het  leven van de hoofdpersoon”, zo licht hij toe in een interview.

Moedige vrouwen

Roemenië is een dankbaar decor voor Judes boodschap. “Wat zich overal in Europa aan het voltrekken is, kan hier in extreme mate getoond kan worden.” Decennia van agressief kapitalisme hebben de samenhang in de samenleving verwoest, een steenrijke economische elite aan de macht geholpen en de meest kwetsbaren ontredderd achtergelaten. Ondanks de grofheid, het cynisme en de bijna gewelddadige chaos van de wereldstad die Jude in zijn films laat zien, zijn dit geen sombere films. Er valt veel te lachen. Vooral in Loony Porn. Bovendien toont Jude niet alleen een ontspoorde samenleving, maar vertelt hij vooral een verhaal van vrouwen die zich met bewonderenswaardige kracht tegen de macht van ‘het systeem’ weten te verzetten. Zo vecht Marina tegen de wethouder en de ‘publieke opinie’ die de historische waarheid niet wil horen en Emi tegen een tribunaal van ouders die in naam van ‘de moraal’ recht menen te hebben op haar intimiteit. Angela’s tegenstander is minder direct aanwijsbaar. Is haar obscene gescheld tegen haar duizenden volgers haar vorm van woedend protest? Er is ook hoop. In I Do Not Care… laat Marina uiteindelijk toch zien wat getoond moet worden. In Loony Porn boekt Emi na een hardnekkig pleidooi om het onderwijs van het morsige incident te scheiden een hilarische overwinning. In Do Not Expect… zijn de signalen van hoop meer verborgen. Je kijkt er snel overheen. Zo wordt Angela in de eerste scène wakker met een boek van Marcel Proust op haar nachtkastje. Het verraadt Judes geloof in kunst. Zoals Angela Proust leest in de nacht, toont de filmmaker haiku’s van Bashō op de aftiteling. Misschien geldt voor dit drieluik en met name voor Do Not Expect… wel vooral wat de depressieve musicus in de donkere Duitse film Sterben antwoordt op de vraag naar ‘de hoop’ in zijn werk: “Hoop ligt niet ín de muziek, maar zoals in alle grote kunst in het feit dat wij deze muziek spelen en horen.”

Vrijheid tot…?

In zijn laatste boek schrijft Timothy Snyder de afbraak van de democratie in Europa en de Verenigde Staten voor een belangrijk deel toe aan wat hij ‘negatieve vrijheid’ noemt. Hij grijpt daarmee terug op het klassieke onderscheid van Isaiah Berlin tussen vrijheid van en vrijheid tot. Ten onrechte heeft ‘het Westen’ volgens Snyder, haar politiek van de afgelopen decennia gebaseerd op het geloof dat bevrijding van een onderdrukkend systeem automatisch tot vrijheid leidt. In Europa, maar ook elders, is inmiddels wel duidelijk hoe deze negatieve vrijheid van zonder de mogelijkheid om de vrijheid tot vorm te geven vooral tot leegte heeft geleid. Jude laat in zijn films zien hoe dat vacuüm door agressief liberaal marktdenken en een geïdealiseerd verleden vol nationale heroïek is opgevuld. Hij schildert in zijn radicale films een Europa waar de ‘bevrijding van’ tot een systeem heeft geleid waaruit bijna geen ontsnapping meer mogelijk is. Snyder vreest en velen met hem, dat deze onvrijheid zonder een ander verhaal dan het aloude ‘vrijheid van…’,  alleen maar zal toenemen. De opkomst van populisme en rechtsradicalisme in heel Europa wijst volgens hem daar in ieder geval wel op.

In Do Not Expect… speelt Radu Jude op een briljante manier met de nostalgische hang naar het verleden. Wegdromend bij de sepia-beelden uit het socialistische Boekarest zou je bijna vergeten dat er een systeem van meedogenloze onderdrukking achter de rustieke films schuilgaat. Voor de claustrofobische autoritten van Angela, het tribunaal van Emi en de manipulatieve geschiedvervalsing rond Marina’s voorstelling, geldt precies het omgekeerde: achter ‘de vrijheid’ is de aanvankelijke bevrijding vrijwel onzichtbaar geworden. Het schone, aandachtige en tedere is teruggedrongen naar de marges, zoals Proust naar de nacht en de poëzie naar de randen van het verhaal. Wat rest – en dat is niet gering – is het moedige verzet van deze drie vrouwen. En natuurlijk de waarschuwing: “Verwacht niet te veel van het einde van de wereld.”

Werner Pieterse

Ds W. Pieterse is predikant (PKN) te Haarlem.

Radu Judes films zijn te zien op MUBI( https://mubi.com/en/cast/radu-jude), een online streamingdienst voor art house films (het ‘drieluik’ ook op de minder legale streamingsites.) Sterben is een film van Matthias Glasner (2024); Timothy Snyder – On freedom/ Vrijheid, 2024.

In de Waagschaal, nr. 11, 9 november 2024