Het is goed om stil te staan bij wat Wim Kist heeft nagelaten voor kerk en samenleving. De vraag dringt zich aan ons op, welke lijnen uit het levenswerk van Kist voor vandaag door te trekken zijn. We zullen wel moeten bedenken dat sinds Kist zijn laatste boek heeft geschreven een paar dingen veranderd zijn.

De oecumene leeft lang niet meer zo als in de tijd dat Kist schreef. Met name in de Rooms-Katholieke kerkprovincie zijn de regels zo strak aangetrokken dat van een oecumenisch elan geen sprake meer is.

De PKN is er gekomen, en heeft veel energie genomen voor organisatorische zaken. In een tijd dat de numerieke afkalving dramatisch is geworden moet men zich afvragen wat er nu in concrete gemeenten nog te realiseren is van wat Kist voor ogen stond. Voor de nabije toekomst is niet te verwachten dat de getalsmatige draagkracht van de kerk gunstiger zal zijn. Misschien moeten nieuwe wegen worden gezocht in aansluiting bij het synodale geschrift ‘Waar een Woord is, is een weg’.

Daarbij komt dat de context waarin ons geestelijke leven plaats vindt door een aantal factoren verder is verhard. Sterker dan Kist kon vermoeden is het conservatief liberalisme in macht toegenomen. Socialisme is verdacht geworden na het ineenstorten van het communisme in de Oostbloklanden en elders in de wereld. De vragen die te stellen zijn aan het conservatief liberalisme worden systematisch terzijde geschoven door de heersende politiek. Sociaaldemocratie en christendemocratie zijn diffuse stromingen geworden die telkens van karakter en oriëntatie kunnen veranderen. In Nederland baseert de politiek zich meer en meer op de gedachte dat het de mensen en de samenleving pas goed gaat als het in de bedrijven goed gaat. Alles is gefocust op economische groei. Kist doorzag scherp dat dit behoort tot de goden die in het westerse Europa massaal worden aanbeden. Maar de macht die het uitoefent is zo dwingend en allesbeheersend geworden dat we ons moeten afvragen van welke kant hier een profetisch doeltreffend tegenwicht kan worden geboden. Daarbij komt een groeiende ontevredenheid van burgers over de multiculturele samenleving. Deze tendens wordt de laatste jaren versterkt door het toenemende aantal vluchtelingen. De vragen van Kist inzake vormingswerk komen dan alleen versterkt naar voren. Welke krachten werken in ons en onze samenleving, en wat betekent in die wereld bekering? De vragen van Kist worden tot hun wortels herleid.

De geest van Kist

Ik noem een paar punten waarin we ons kunnen scherpen in de geest van Kist.

Het Koninkrijk van God was voor Wim Kist geen theorie of utopie, maar werkelijkheid. Daar leefde hij uit en daar leefde hij in. Dat maakte hem zo vastberaden en volhardend. Hij wist op dat punt niet van ophouden. Resignatie was een van de ergste dingen die hij zich kon voorstellen. Er is een belofte gegeven en we kunnen daar niet van afzien.

De realiteit van de gemeente als op het rijk van God georiënteerde geloofsgemeenschap had zijn hart. Het kon er bij hem niet in dat de kerk verder zou gaan op de weg van de status quo. Hij geloofde in een kerk die werkelijk leeft uit de kracht die haar drijft, namelijk de belofte van Gods toekomst voor mensen.

Het woord profetisch is een, misschien wel hét kernwoord waarmee de dienst van de kerk in de samenleving wordt aangeduid. In haar spreken en handelen zal de kerk getuigenis afleggen van de werkelijkheid van Gods rijk. Maar dat doet zij altijd in een wereld die dat getuigenis weerspreekt. De machten, de goden van de structuren, het onrecht, de dwingelandij. De gemeente is vanwege het getuigenis van de Schriften toch de plek waar die tegenstelling gevoeld wordt, en dat bewustzijn wilde Kist verder aanscherpen. Zijn hele ontwerp van vormingswerk is er op gebaseerd dat de gemeente de plek is waar tot bewustzijn van die tegenstelling moet worden gekomen.

Kist heeft zelf ook voortdurend aangegeven hoe hij die lijnen ziet. Om dat te illustreren geef ik drie aanhalingen uit zijn opstel in de bundel ‘Weerwoord’ voor H. Berkhof.

“De secularisatie is ons namelijk fiks uit de hand gelopen! Vele theologen hebben een jaar of wat geleden de seculariserende tendensen in onze cultuur onderschreven, omdat zij grote overeenkomst zagen met de seculariserende consequenties van de bijbelse boodschap, namelijk het ontdekken en uitschakelen van allerlei als afgoden door ons verabsoluteerde – vaak religieuze – instellingen, opvattingen, voorstellingen, relatiesystemen, structuren, bezittingen enz. In wezen waren dat menselijke instellingen waaraan wij een sacraal of zelfs goddelijk gezag hadden toegekend en wie wij eigenlijk in de plaats van God hadden geschoven. Zo zagen we de secularisatie als een zuiveringsproces, dat door het geloof gevorderd werd. Maar velen hebben dat zuiveringsproces niet aangekund, omdat ze het motief van de secularisatie in bijbelse zin – het eren van ‘God’ alleen – gaandeweg uit het oog verloren.” (cursivering van Kist)

“Wanneer je nu niet geregeld uit de bijbel leest, ongeregeld naar de zondagsdiensten gaat, tien, twintig jaar geleden vrij ongeïnteresseerd catechisatie hebt gehad, Hervormd Nederland niet goed spelt – hoe speel je het dan klaar om te weten hoe je in dit meedogenloze krachtveld van onze maatschappij in de lijn van Gods rijk en in gehoorzaamheid aan de Messias denken en waarderen en handelen moet?”

“Er moet alles aangedaan worden, dat mensen meer, bewuster, vrijer, geladener, getuigender, of meer bevrijdend geloven gaan. Zeker ook voor zichzelf. Maar dat is pas goed doordat zij zich als gelovenden reëel begeven in de acute situaties in de wereld, waar de gerechtigheid en barmhartigheid op het spel staan. Ik zie niet hoe met de huidige wijzen van werken in de gemeenten dit anders, functioneler, geloven (met de wereld van God in een van de brandpunten) nog opgewekt kan worden. Het kan mijns inziens ook niet, omdat de huidige werkwijzen de tweede long buiten werking hebben gesteld. En blijven stellen. Er zijn een andere oriëntatie en een andere vormgeving nodig, willen we gemeente van de Messias worden (zijn) en voller geloven.”

Liturgie én spiritualiteit

We zullen, misschien meer dan Kist heeft kunnen aangeven, moeten incalculeren dat we niet zoveel zullen zien van het program dat Kist voor de jaren ’90 heeft ontworpen, en dat we niet teveel van resultaten moeten laten afhangen. Juist vanuit een pneumatologische setting zullen we naar concrete plekken moeten zoeken waar de hoop levend kan worden gehouden. Bij Kist zien we de worsteling in de verhouding tussen kleinschalige projecten en het leven vanuit een omvattende toekomst-verwachting. Maar zo klein is het als de omvattende toekomst zich een weg baant in onze wereld en in ons mensen. Het leven in zijn breedheid, en in al zijn diepten, komt aan de orde.

Als we daar een plek voor zoeken waar dat geoefend wordt, dan kom ik bij de liturgie. In de wijze waarop de gemeente samenkomt in de kracht van de Heilige Geest wordt de gemeente betrokken op de toekomst van Gods rijk voor deze wereld. Daar staan we in de worsteling tussen wat God heeft gedaan en beloofd te zullen doen en wat er allemaal mis is in deze wereld. Dat gaat over wat er mis is gegaan en in directe samenhang daarmee: wat wij hebben misdaan, waarom er zoveel slachtoffers zijn van onze manier van leven. Daar ervaren we de spanning van belofte en status quo in Kyrie en Gloria. Daar wordt ons vanuit de Schrift een weg gewezen, waarbij de voorlezing van bijbelse teksten uitloopt op een actualiserende homilie die zijn hoogtepunt vindt in het doxologische credo. Daar viert de gemeente bij brood en beker de gemeenschap met de hele Christus, inclusief ‘totdat Hij komt’. Maranatha. Daar vindt de gemeente door de Opgestane haar verankering in de toekomst en wordt haar plaats gewezen in de wereld van onderdrukkende systemen, waar ze het vol mag houden omdat ze gedragen wordt door de belofte, gefundeerd in Christus’ kruis en opstanding. De liturgie is de plek waar de levende God vanuit zijn toekomst concreet de gemeente ontmoet in Christus, door zijn Geest. Daar komen alle lijnen van spiritualiteit, diaconaat, ook diaconaal verzet tegen de machten door op te komen voor wie daar het slachtoffer van zijn, pastoraat en dienend present-zijn in de wereld, samen.

Verder denkend op het spoor van de Geest, die vanuit het kruis en de opstanding van Jezus Christus de toekomst van de schepping in de actualiteit van de gemeente brengt, wil ik bijzondere aandacht vragen voor de beoefening van de spiritualiteit. Ik herinner me ook de gesprekken die ik met hem gevoerd heb, op mijn studeerkamer (mijn collega Jan Woltinge was daarbij) in de Lochemse pastorie, samen met Edy Korthals Altes, later in zijn flat in Wassenaar. Wij waren diep onder de indruk van het doorleefde geloof dat hem droeg en bewogen hield. Het was geen theorie of activistische luchtfietserij waar Kist mee bezig was, het was doorleefd geloof. Hij geloofde in het Koninkrijk van God, hij geloofde met hartstocht dat de structuren van onrecht en dwingelandij niet pas ‘later’ maar in het historische proces waaraan wij deelnemen, overwonnen kunnen worden. Eigenlijk was heel de manier waarop hij zich geroepen zag een manier om spiritualiteit te beoefenen in dienst van een wereldwijde gerechtigheid. In deze lijn zal naar mijn stellige overtuiging verder gegaan moeten worden. De laatste bijeenkomst die ik bijwoonde bij Wim Kist, in zijn flat in Wassenaar, ging over heel praktische maatschappelijke en economische onderwerpen, in verband met de toekomst van het Landelijk Missionair Collectief. Opeens onderbrak hij het gesprek en ging ons voor in gebed. We keken elkaar aan. Het was duidelijk buiten alle orde. Maar we voelden de spiritualiteit van Wim Kist. Het niet gereguleerde gebed dat hij uitsprak was voor ons allemaal het signaal, dat leven en werken in de spanning van het reeds en het nog niet, in de strijd tegen de machten vanuit het geloof in de overwinning van Gods rijk, vooral biddend beleefd kan worden. In strijd met elke liturgische ordening, was dit liturgie pur sang. Ik voelde op dat moment in die vergadering de woorden van Psalm 85:3 (berijming 1773) resoneren:

Merk op mijn ziel, wat antwoord God u geeft!
Hij spreekt gewis tot elk die voor Hem leeft…

Joop Zuur

J. Zuur is beoefenaar van de theologie in Rijswijk.