‘Alles weten is alles vergeven’ en ‘alles weten is het goede willen’. In de hedendaagse omgang met het verschijnsel schuld spelen deze axioma’s een voorname rol. Het tweede ligt aan de basis van de rede die premier Rutte op 19 december 2022 hield om excuses te maken voor ons slavernijverleden. Met de kennis van nu, betoogde hij, met de toegenomen onpartijdigheid van ons bewustzijn, is slavernij enkel te begrijpen als een misdaad tegen de menselijkheid waarvan met welgemeende excuses afstand moet worden genomen. Het heden hield Rutte weliswaar niet helemaal voor onschuldig – de schuld van het voorgeslacht, zei hij, werkt nog door in praktijken van achterstelling en discriminatie – maar de rechtvaardigende kracht van het historische inzicht liet hij zich niet ontnemen. Daardoor ontbrak in zijn toespraak het gewetensonderzoek dat de slavernij niet als een historisch, maar als een ethisch en daarmee hedendaags wilsprobleem beschouwt. De indruk ontstond dat inzicht in een historische misstand de wil impliceert om in het heden de naaste en de vreemdeling recht te doen. Dat is wat je noemt wishful thinking.

De manier waarop ons land zijn collectieve schuld te boven denkt te komen, lijkt op de manier waarop veel particulieren met schuld omgaan. Axioma één is daarbij hun uitgangspunt. Ze ‘omarmen’, zoals de mode-uitdrukking luidt, ‘hun fouten’ en relativeren die als een gepasseerd station op de route naar hun huidige schuldeloze beter weten. Voor mensen die zich in een therapeutisch of coachingstraject bevinden, zijn fouten in het verleden haast automatisch kennislacunes in plaats van schuld veroorzakende misstappen. Coaching en therapie draaien immers niet om schuldvergeving, maar om leren en zelfverbetering. Buiten de sfeer van de persoonlijke ontwikkeling beschouwen mensen hun leven met zijn licht en schaduw, impasse en triomf, zonde en bekering graag als een schilderkunstige compositie waarin een vlek geen vlek is maar een kleurpartij. Gesteld echter dat het kwaad de verstoring is van een orde waarover niet wijzelf het laatste woord hebben, dan kan het noch door het grote begrijpen noch door het artistieke drama worden uitgewist. Je kunt een vergissing van een paar jaar geleden verwerken in een documentaire (Stine Jensen) of je echtscheiding uitmeten in een goed gerecenseerd toneelstuk (Laura van Dolron), maar absolutie brengt dat niet. Het zal erop aankomen de bewijsvoerende stem in jezelf het zwijgen op te leggen, jezelf ‘besloten te weten onder de zonde’ en dan te wachten op een verzoenende hand van de andere kant.

Udo Doedens

In de Waagschaal, jaargang 52, nummer 2, 4 februari 2023