Hij werd geboren in 1840 en stierf in 1893. Als componist schonk hij vreugde en ontroering aan zijn volk.

De Russen hebben veel eer met hem ingelegd. Al spoedig raakte hij wereldwijd bekend. Onrustig man als hij was, reisde hij per trein heel Europa door en bezocht met name Duitsland en het Alpengebied. Zo maakten de mensen kennis met schitterende werken als het pianoconcert nr 1, het vioolconcert, zijn balletmuziek, en de symphonieën nrs. 4, 5 en 6. Dat reizen deed Tsjaikovski ook vanwege zijn homosexuele geaardheid. In Rusland mocht je zo niet zijn en onze componist vreesde voor ontdekking. Dan stond hem een zeer strenge straf te wachten. Dat vioolconcert schreef hij overigens in 1878 in Clarens, Zwitserland. Het is Russische muziek op zijn best. Geheimzinnig, ritmisch bewegelijk en hartstochtelijk. De componist schreef het in een door hem gehuurde villa. En het is te waar om mooi te zijn,

maar deze villa was kort daarvoor bewoond geweest door de Nederlandse koning Willem de Derde. Die componeerde niet, maar ging zich te buiten aan exhibitionisme. Toen hij te maken kreeg met de Zwitserse politie, stelde hij zijn kabinet voor, er Nederlandse militairen op af te sturen. Maar het kabinet in Den Haag was wel wijzer.

Tsjaikovski was een nerveuze en gevoelige man. Scheiding van dierbaren, zoals zijn moeder, of eerder zijn gouvernante, raakte hem diep. Als karakter doet hij ons sterk denken aan de franse componist Saint Saens, met wie hij het dan ook prima kon vinden.

Aanvankelijk functioneerde onze musicus als ambtenaar op het ministerie van justitie. Maar dan meldt hij zich op het pas gestichte Conservatorium te Petersburg. Dat was in 1862, hij moet soberder gaan leven, werkt zo hard, dat hij meerder malen overspannen is. In 1865 gaat hij zelf componeren. En hij mag leraar worden aan het Conservatorium van Moskou. Een poging tot een huwelijk maakt hem nog gespannener dan hij al was. Hoe hij er aan toe was heeft hij indrukwekkend vertolkt in zijn Vierde symfonie. Een werk dat over de gehele aardbol wordt gespeeld. Reeds bij de aanvang mislukte het huwelijk, maar Tsjaikovski moest nog lang wachten voor hij het achter zich kon laten.

Maar hij bleef een grootmeester in het muzikaal vorm geven aan gevoelens van verdriet, wanhoop, paniek. En zo gek als het klinkt: hij maakte er iets moois van.

In 1869 schreef hij muziek bij “Romeo en Julia” van Shakespeare. Toen begon hij zijn geriefelijke leven, met een huisknecht en de ondersteuning van een maecenas in de persoon van Nadedzja freule von Meck, die hij nooit zag, maar zij stuurde uit bewondering geld en elkaar stuurden zij vele, vele brieven. Deze brieven geven ons informatie over de componist en over zijn opvattingen over muziek.

Hij vond Wagner helemaal niks, bier, worst en een hoop heisa. Dat hij vervolgens de opera ‘Carmen’ van Bizet juist heel erg kon waarderen, komt overeen met de opvattingen van Nietzsche. Bij deze filosoof dezelfde afkeer van Wagner en de mythologie. Ook Nietzsche

kwam daarmee uit bij het realisme en de psychologie van Bizet.

We kennen allemaal het meeslepende eerste pianoconcert van Tsjaikovski, een echt celloconcert schreef hij niet, maar wel de rococo-variaties voor cello en orkest. Instrumentatie ging hem steeds beter af, dat is de keuze voor welk instrument bij welke frase of beweging. In de Vierde symfonie, het derde deel, spelen de strijkers pizzicato en de piccolo moet dan een riedel spelen, waarvan mijn fluitleraar zei: soms lukt het en soms lukt het niet. Maar als het lukt is het ook wonderschoon!

We zagen het al: er waren perioden die betrekkelijk harmonisch en gelukkig waren, maar daar tegenover stonden tijden van wanhoop en angst. Tsjaikovski deed eens een zelfmoordpoging door een koude rivier in te lopen, maar hij werd gered (zie Schumann). Natuurlijk werd hij doodziek, toen hij hersteld was ging hij…naar Zwitserland. Hij moest zichzelf in de gaten houden met sterke drank, het aanlokkelijke van drank was: de onbezorgdheid.

De tsaar wenste hem te ontmoeten, hij werd officieel ontvangen. Bij het volk was hij vooral geliefd door zijn balletmuziek. Ook wij in het westen kennen hem zo, Zwanenmeer, Doornroosje, de Notenkraker.

Tsjaikovski liet zich ook niet onbetuigd als dirigent. Toen de Carnegiehall net klaar was, dirigeerde hij daar met veel succes. In Engeland werd hij gehuldigd middels een eredoctoraat in Cambridge.

Ja en dan komt het einde. Tijdens een cholera-epidemie in Moskou dronk hij ongekookt water. Opzettelijk? Per ongeluk? We zullen het nooit weten. Maar zijn muziek houdt niet op vele harten te veroveren.

De symfonische werken worden uitzonderlijk goed gespeeld in Londen, onder leiding van Valery Gergiev. De liederen komen geheel tot hun recht bij de sopraan Anna Netrebko.

Hiermee heb ik twee Russische musici genoemd. Maar geen enkele topviolist buiten Rusland laat het vioolconcert ongespeeld, mutatis mutandis geldt het zelfde voor de pianoconcerten.

De balletmuziek komt tot leven elke decembermaand in ons onvolprezen Muziektheater Amsterdam. Als de lezer een beetje bemiddeld is kunnen we ook denken aan

Muziekreizen, naar Leipzig, Berlijn, Boedapest, Wenen, Rome, Madrid, Londen. Maar de platenzaak c.q. verzendhandel (cd en dvd) komen ons hierin zeker tegemoet.

Pjotr Iljitsj is overal!

Bernard Prakke