Over het publieke belang van theologie

logoIdW

Tijdens de Tweede Wereldoorlog denkt Dietrich Bonhoeffer in de gevangenis na over het onvermogen van het actuele christendom en spreekt de hoop uit dat er een tijd komt waarin er mensen opstaan die een nieuwe taal weten te spreken, waardoor de boodschap van het christendom de wereld weer kan veranderen en vernieuwen. Verwant aan hem is Romano Guardini wanneer hij schrijft dat er een nieuwe theologie nodig is, gebaseerd op de fundamentele gebeurtenissen van de Schrift, de kerninhoud van de kerk en het wezen van het leven, in een levende taal die de theoloog en leek met elkaar delen.(1)

Dienst aan de wereld

De theologie van Erik Borgman kun je een zoektocht noemen naar deze nieuwe taal. Daarbij schuwt hij ongewone wegen niet: of hij zich nu richt tot sceptische lezers, de oprichting voorstelt van een Genootschap voor Gelovigen voor Godslastering of de politiek opnieuw wil uitvinden.(2) Hij deelt met ons de verwarring van deze tijd, waarin wij een weg hebben te vinden. Borgman weet helder te verwoorden, waarom theologische reflectie in deze onoverzichtelijke situatie ertoe doet. Daarom hoef je geen theoloog te zijn, om hem te lezen.

Met zijn lange witte manen ziet hij eruit als iemand die gevormd is door de jaren zestig van de vorige eeuw, de ‘sixties’. En dat is ook zo. Echter niet door de hippie-beweging, maar fundamenteler door het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965): die grondige heroriëntatie waarin de Rooms-Katholieke Kerk zichzelf opnieuw definieerde in het licht van de veranderde wereld. Borgman herkent zich in de opdracht die de Kerk zichzelf oplegde om de tekenen van de tijd te verstaan in het licht van het evangelie. Zijn proefschrift was een zoektocht naar sporen van een bevrijdende God. Een zoektocht waaraan hij inmiddels meer dan dertig jaar met groot doorzettingsvermogen werkt.

Borgman neemt het in de wereld-zijn van christenen serieus en beoefent theologie vanuit het concrete, pluriforme leven van gelovigen. De kerk is er niet voor zichzelf, maar is een teken en een instrument van Godszending waarmee God de mensheid en de wereld in zijn eigen leven opneemt.(3) Theologie is een dienst aan de wereld. Daarbij gaat het er niet om haar te onderwerpen, maar om de wereld tot spreken te brengen en dat wat je verneemt te gehoorzamen.(4) Inmiddels weten wij hoe urgent dat is, omdat het huidige spreken van de wereld, in de woorden van paus Franciscus, een schreeuw geworden is van onze zuster Moeder Aarde, ons gemeenschappelijk huis.(5) Eraan gehoorzamen betekent dat we deze schreeuw vernemen en er de juiste conclusies aan verbinden.

Overlopen naar de barbaren

In zijn zoektocht vertrekt Borgmans theologie niet vanuit een (zeker) weten, maar vanuit de vraag: weten we eigenlijk wel wat het geval is? Zien we ’t goed, zoals we er thans tegenaan kijken? Vanuit die onzekerheid ontwikkelt hij een gelovige nieuwsgierigheid die op zoek gaat. In dit avontuur is de traditie permanent aanwezig, of zij mogelijk nieuw licht kan laten schijnen op wat het geval is. Daarbij wordt in een situatie waarin de gebruikelijke visie vastloopt en lijkt op een mislukking, een kwestie net zolang doorlopen, bekeken, van een andere kant benaderd, mentaal herzien en intellectueel geherstructureerd, tot zij verschijnt als aankondiging van een nieuw verband. De onderdelen van de tevoren geaccepteerde visie tonen zich als de bouwstenen van iets dat er altijd in verscholen lag, maar nu pas aan het licht komt.

Deze manier van theologiseren illustreert hij bijvoorbeeld aan een kwestie die zich voordeed na de ontdekking van Amerika. In het kielzog van de conquistadores die de Nieuwe Wereld veroverden en koloniseerden trokken ook katholieke missionarissen mee, waaronder Bartholomé de las Casas (1484-1566). Hij was echter geschokt door de wijze waarop de Spanjaarden de oorspronkelijke bevolking behandelden. Als ‘ongelovigen’ werden zij afgeslacht of als slaven verkocht. Las Casas werd uiteindelijk een van de eerste pleitbezorgers voor de indianen, tot zelfs bij keizer Karel V toe. Hoe kwam hij tot dit nieuwe inzicht?

Het inzicht ontstond doordat hij de situatie op een nieuwe wijze bekeek, met behulp van lezing van de traditie. Door de christelijke traditie op een nieuwe wijze te lezen, deed hij niet alleen een ontdekking in het heden. Tevens deed hij een ontdekking in de traditie. ‘Op het snijpunt van traditie en situatie ontsprong iets nieuws en onvoorziens dat niettemin in de lijn van de traditie bleek te liggen en tegelijkertijd deze traditie herschiep. Zo kwam nieuwe waarheid aan het licht.’(6) Borgman noemt deze paradigmawisseling: de oversteek naar de barbaren. Met het nieuw verworven inzicht stond Las Casas aan de wieg van wat later de mensenrechten zouden worden. Dit nieuwe inzicht ontstond door christelijk geloof in actu: ‘In trouw aan haar oorsprong in leven, lijden, dood en verrijzenis van Jezus steeds nieuwe ontdekkingen doen over wat er in het heden aan de hand is.’(7)

Heruitvinding van de politiek

Heeft in de afgelopen decennia een zuigende leegte niet te veel ruimte gegeven aan het neoliberalisme, waardoor veel humaniteit in verdrukking is geraakt?(8) Zo kwalificeert de filosoof Peter Sloterdijk het consumentisme als een variant van het naoorlogse nihilisme.(9) Wanneer de coronapandemie niet alleen maar een ongelukkig incident is, maar symptoom van een fundamentelere crisis – paus Franciscus heeft in zijn encycliek Laudato si’ een waardevolle bijdrage geleverd tot verheldering daarvan – dan vraagt dat van ons een grondig omdenken en een levensverandering.(10) Als dienst aan de wereld kan theologische reflectie vandaag de dag niet om deze leegte heen.

Borgman signaleert dat in het politieke discours de vraag overgeslagen wordt naar een levend visioen. Er ontbreekt een visie op onze gezamenlijkheid die niet strijdig is met het feit dat wij onderling sterk verschillen, en die de aandacht vestigt op onze verbondenheid in ons maatschappelijk handelen en onze onderlinge discussies.(11) Daarom moet de politiek opnieuw uitgevonden worden met de zoektocht naar een overtuigend verhaal, dat recht doet aan de werkelijkheid waarin we ons bevinden en tevens oriëntatie biedt. Daarbij doen alle ontdekkingen die gedaan worden op basis van verlangen naar waarheid en goedheid ertoe. Zij verdienen te worden gedeeld en dragen bij aan de gezamenlijke pelgrimstocht van de mensengemeenschap.(12) In deze zoektocht zijn religies niet alleen een bron van mogelijke antwoorden op fundamentele oriëntatievragen van de samenleving, maar cultiveren bovendien vormen om naar dergelijke antwoorden te zoeken en mogelijke antwoorden af te wegen.(13) Want naast wetenschap en het gewone leven is ook religie een ruimte om naar de waarheid te zoeken.(14) In deze zoektocht is het de eerste taak van de christelijke tradities om in de publieke discussies de opvatting naar voren te brengen, dat Gods presentie steeds opnieuw te ontdekken valt in de verwevenheid met de menselijke geschiedenis.(15)

Borgman sluit zijn ogen niet voor het probleem van de vreemdelingenhaat in onze samenleving. Volgens hem is het de vreemde blik, die mensen onzeker maakt. Wat mensen schokkend vinden  in een multiculturele samenleving is, dat zij gezien worden vanuit een vreemd perspectief, dat zij niet zomaar kunnen doorgronden en zich eigen maken.(16) Geloof kan dan een inspiratie zijn om in deze situatie een weg te vinden. Dan kunnen die vreemde ogen mij juist op het spoor brengen van een groter geheel waarvan ik deel uitmaak. Dan erken ik ook mijn eigen beperktheid en geef ik de wil op om de enige blik te zijn. Met het erkennen van de eigen beperktheid, wordt deze tegelijk overstegen. Zo ontstaat de mogelijkheid van waarachtig zicht op de werkelijkheid. Uit de traditie haalt Borgman op dit punt Cusanus aan, wanneer hij stelt dat die religieuze traditie de beste is, die zich het meest bewust is voor God tekort te schieten.(17)

Volgens Erik Borgman geven levensbeschouwelijke tradities geen antwoord op vragen die beter door wetenschappelijk onderzoek beantwoord kunnen worden. Ze houden vragen onder de aandacht die, omdat ze niet te beantwoorden zijn op de wijze die in de huidige cultuur en samenleving gebruikelijk is, dreigen te worden vergeten en ze vestigen de aandacht op antwoorden die, omdat ze op andere wijze tot stand komen dan in de huidige cultuur gebruikelijk is, vaak niet serieus genomen worden. Daarmee worden wij ons bewust van onze blinde vlekken en helpen zij ons na te denken over wat er in ons leven op het spel staat – iets waar in de huidige tijd grote behoefte aan bestaat. Want voor veel van wat van ultiem belang is, hebben de mensen vandaag geen werkzame taal.(18) Op dit punt schiet de theologie van Borgman met zijn verfrissende nieuwsgierigheid onze woordenloosheid en blinde vlekken te hulp. Hoe welkom is deze hulp in het publieke debat over ons gemeenschappelijk welzijn in Nederland, Europa en op onze zuster Moeder Aarde!

Stefan Waanders

Dr. Stefan Waanders was directeur van de Stichting Thomas More, voorheen Radboudstichting. Hij publiceert o.m. over Romano Guardini, Dostojewski, Antoine de Saint-Exupéry, Edith Stein, Robert Schuman en Europa.

In de Waagschaal, jaargang 49, nr. 12. 12 december 2020

(1) Romano Guardini, Wahrheit des Denkens und Wahrheit des Tuns. Notizen und Texte 1942-1964. Aus nachgelassenen Aufzeichnungen herausgegeben von Felix Messerschmid, Ferdinand Schöningh Paderborn 1980, 125

(2) Zie achtereenvolgens Borgmans, Alexamenos aanbidt zijn God. Theologische essays voor sceptische lezers, De Horstink Zoetermeer 1994, zijn Overlopen naar de barbaren. Het publieke belang van religie en christendom, uitgeverij Klement Kampen 2011, 4e druk, blz. 23 en hetzelfde boek, 20.

(3) Erik Borgman, Want de plaats waarop je staat is heilige grond. God als onderzoeksprogramma, (oratie), uitgeverij Boom, Amsterdam 2008, 64.

(4) Erik Borgman, ‘Naar een universiteit met katholieke identiteit’ in: Beet jrg. 22, nr. 1, Tilburg 2011, 4.

(5) Paus Franciscus, Laudato si’, Rome 2015.

(6) Overlopen naar de barbaren, 97.

(7) Ibid., 98.

(8) Zie o.a.: Wendy Brown, Die schleichende Revolution. Wie der Neoliberalismus die Demokratie zerstört, Suhrkamp Taschenbuch Berlin 2018; Nicholas Boyle, Who are we now? Christian Humanism and the Global Market from Hegel to Heaney, University of Notre Dame Press 1998.

(9) Peter Sloterdijk, Falls Europa erwacht, Frankfurt 1994, 19.

(10) Stefan Waanders, ‘Guardini’s zoektocht in de leegte’ in: Benedictijns Tijdschrift, Adelbertabdij Egmond-Binnen, december 2020, jrg. 81, nr. 4, 170-178.

(11) Overlopen naar de barbaren, 35.

(12) Ibid., 55. (13) Ibid., 59. (14) Ibid., 51. (15) Ibid., 66. (16) Ibid., 73. (17) Ibid., 84.

(18) Erik Borgman, ‘Naar een universiteit met katholieke identiteit’, 5.