Wim Dekker verbaast zich over het feit dat de begrippen ‘omkeer’ en ‘bekering’ in het kerkelijk discours niet of slechts besmuikt aan de orde komen, terwijl in de seculiere literatuur openhartig melding wordt gemaakt van persoonlijke, levensveranderende processen. Dat kan hij, die opgegroeid is in een protestants, piëtistisch milieu, broedplaats van de bekering, niet op zich laten zitten. Hij zwengelt op zachtmoedige maar zelfbewuste wijze de discussie aan met twee markante bewegingen.

De eerste beweging is dat hij de woorden omkeer en bekering aanlegt tegen het filosofische begrip ‘bestaansverheldering’. Daardoor worden ze uit hun religieuze cocon gehaald en kunnen ze de vleugels vrijer uitslaan. In de omkeer ontvangt men – althans, dat is de verwachting – existentieel inzicht, waardoor het leven van binnenuit verandert en een nieuwe richting krijgt. Zo zoekt hij naar verbinding tussen wat er in de kerk en in de wereld gebeurt, terwijl hij als theoloog de vrijheid neemt om het gebeuren te plaatsen in het licht van Gods verbond. De tweede beweging is gedifferentieerder. Wat omkeer is, wordt niet herleid tot een eenvormige en eenduidige beweging, maar wordt uitgewerkt in heel verschillende richtingen. Wim Dekker gidst de lezer door drie probleemvelden. Het betreft: 1) de hachelijke vrijheid van de individuele mens om zichzelf te zijn, 2) het recht dat de menselijke gemeenschap zich toekent om de aarde in beheer te nemen, en 3) de onontkoombare confrontatie met de werkelijkheid van God. In elk van deze velden krijgt de omkeer een eigen dynamiek.

In het eerste veld, de vrijheid van het individu, gaat het meteen hard toe. Het lijkt wel een slagveld. Het vrijheidsstreven van de mens om zichzelf genoeg te zijn, zit zo diep in onze genen, dat er veel voor nodig is om dat te doorbreken. Kan een narcist zalig worden? Wanneer ontdekt deze eenzame, geharnaste ridder dat er geen leven is buiten de sociale sfeer van helpen en geholpen worden? Omkeer is de oefening waarin ‘ik’ en ‘jij’ tot een ‘wij’ zullen worden – maar hoe doe je dat?

In het tweede veld, de rechtvaardige omgang met de aarde, begint de lezer zich al gauw machteloos te voelen. De eeuwenlange vanzelfsprekendheid waarmee de mensheid de macht over de aarde heeft overgenomen en haar in eigen beheer uitbuit, wordt nu weliswaar door een kritische generatie doorgeprikt, maar in ons Nineve is het verzet groter dan de boetvaardigheid. Hoe komt het ooit tot verandering? De maatschappelijke en politieke strekking van de omkeer heeft de hele wereld als horizon – het is een gebod, zonder eind.

Het derde en laatste probleemveld is de confrontatie van de mens met God. Hier loopt de theologische spanning hoog op. Wim Dekker blijft niet binnen de behaaglijke, hermeneutische bubbel, waarin ‘God’ een element is in een bijbels verhaal, een onpersoonlijke notie, een vriendelijk licht, maar hij bepaalt de lezer bij de confrontatie met de werkelijkheid van God, die hier en nu onderscheid maakt tussen licht en duister, tussen recht en onrecht, met het oog op een nieuwe aarde waar vrede heerst. Wie met deze werkelijkheid te maken krijgt, wordt erdoor geraakt in de kern van het bestaan. Als God onderscheid gaat maken in onze existentie, dan blijft het er niet lang rustig. De bestaande verhoudingen worden ontwricht en dat brengt ons in ontreddering. Op zulke momenten toont God zich rechter en is omkeer een hard oordeel. Om bij die les te blijven en dan toch te hopen op nieuw leven – daarvoor is waarachtig wel enige discipline nodig. En dan te bedenken dat omkeer een beweging is die door het hele leven heen gaat.

De drie probleemvelden die Wim Dekker aanwijst, zijn als zodanig belangrijk voor het verstaan van de omkeer als actueel, omwentelend en levensomvattend gebeuren. Over de invulling valt uiteraard heel wat te zeggen en dat is ook precies de bedoeling van dit catechetisch opgezet betoog. Dat geldt zeker ook voor de inleidende hoofdstukken waarin hij zijn inzicht koppelt aan enkele motieven in de Schrift en in de protestantse traditie. Hij blijft daarbij dicht bij zijn persoonlijke omgang met deze vragen en geeft daarmee aan de lezer de ruimte om er eigen ervaringen bij te voegen.

In zijn toegankelijk geschreven boek spreekt Dekker nadrukkelijk over de ervaring van de omkeer en loopt daarbij niet weg voor het probleem dat daarbij psychologische en theologische duidingen dicht bij elkaar komen. Dat bracht mij bij de herinnering aan de tijd dat ik zelf (niet opgegroeid in een piëtistisch milieu) ooit zoiets als ‘omkeer’ leerde kennen. Het was een crisiservaring, waardoor ik gestoord werd in mijn theologische ontwikkeling –

precies in de periode dat ik op het seminarie Hydepark werkte. Ik dacht dat ik, met alle mitsen en maren van dien, betrokken was in een goede theologische traditie. Maar het werd me gaandeweg duidelijk dat ik daarbij in een impasse was geraakt. Ik werd gestoord in mijn theologische reflectie, waarvan ik heilig overtuigd was dat het goed werk was. Tot mijn verschrikking kon ik er niet verder mee. Maar hoe kon ik dan wel verder? Mijn levensproject was mislukt. Op een ochtend viel me onverhoeds het woord in: ‘Met Christus begraven’. Het was of een ander het zei, helder en onontkoombaar. Het maakte me dodelijk verdrietig. Ik vertelde het met horten en stoten aan mijn leraar, de dogmaticus Hans Hasselaar. Die keek verrast op en murmelde: ‘Dat is metanoia’. Meer zei hij niet, maar dat was net genoeg. Ik had tot dan toe die crisis opgevat als een psychologisch verklaarbaar incident in mijn leven. We noemden het toen midlife-crisis. Nu gaf hij er een theologische duiding aan. Het ontregelende gebeuren kreeg een functie, waardoor er jaren later ook ruimte kwam voor het vervolg van die Paulinische tekst. Deze ervaring bracht me tot het inzicht, dat omkeer de gestalte kan aannemen van een storing in werk, dat ik als goed en zinvol beschouw. Moeilijk te verwerken. Lijkt op rouwen. En dat uitgerekend dáár nieuw leven zou kunnen komen!

Maarten den Dulk 

– Wim Dekker, Oproep tot omkeer. Over bekering en bestaansverheldering, Utrecht: KokBoekencentrum 2023

Streamer 1:     Kan een narcist zalig worden? Wanneer ontdekt deze eenzame, geharnaste ridder dat er geen leven is buiten de sociale sfeer van helpen en geholpen worden?

In de waagschaal, jaargang 52, nr. 10, 21 oktober 2023