Nederlands populisme

De Tweede Kamerverkiezingen in november 2023 resulteerden in een grote overwinning voor Geert Wilders en zijn Partij Voor de Vrijheid, met 37 zetels. De VVD, de BBB, en het NSC bleken bereid met de PVV te onderhandelen en een nieuwe regering te vormen. Brussel was er niet blij mee. Bij de mensen die ook in 2021 voor Wilders kozen, voegden zich nu ook Rooms Katholieken, vooral in Limburg, en conservatieve Protestanten uit de Biblebelt. Naar de laatste groep deed Sander Rietveld, onderzoeksjournalist bij Zembla, een aantal jaren eerder uitgebreid onderzoek. Hij geeft er verslag van in zijn boek, verschenen in 2021, Nieuwe kruisvaarders. De heilige alliantie tussen orthodoxe christenen en radicaal-rechtse populisten. Rietveld, zelf afkomstig uit de rechterflank van de Protestantse Kerk, benadrukt dat het geen theologisch maar een journalistiek boek is, en dat hij zich vooral richt op mensen buiten de kerk. Voor mij als Nederlander en Amerikaan, wonend in California, is dit een interessant boek omdat Rietveld, onder meer, ingaat op de relaties tussen de Amerikaanse conservatieve evangelicalen en de conservatieve protestanten, rooms- katholieken, en pinkstergelovigen in Nederland. Rietveld’s onderzoek is gebaseerd op talloze interviews met godsdienstige en politieke leiders, en invloedrijke figuren in de media. Hij is daarbij met name geïnteresseerd in de contacten tussen conservatieve gelovigen en radicaal-rechtse populisten. Het boek kreeg diverse waarderende recensies, en werd genomineerd voor de prijs van het beste theologische boek in 2021. Er was echter ook kritiek. De titel dekt de lading niet. Zoals Rietveld zelf erkent, is er geen echte alliantie van de orthodoxe en evangelicale christenen met de rechts-radicale politiek. Het gaat om individuele contacten tussen leidinggevende en invloedrijke figuren binnen deze groep christenen en populistische politici. In landen als Hongarije en de Verenigde Staten is dit anders en is er wel sprake van een alliantie.

Binnen Nederland geeft Rietveld veel aandacht aan Thierry Baudet met zijn Forum voor Democratie, omdat deze in de tijd van het onderzoek nog populair was. Baudet heeft intussen plaats moeten maken voor Wilders, maar beide politici zien immigranten en de islam als de grote bedreiging van de westerse joods-christelijk-humanistische cultuur die aan de basis ligt van de Europese volksgemeenschap. Het gaat om het behoud van de nationale, witte identiteit, in de vrees voor “omvolkingspolitiek”. Hier ligt hun aanknopingspunt voor het steun zoeken bij conservatieve christenen die streven naar het behoud van het traditionele christendom, wat voor Wilders en Baudet cultuurchristendom is, en die daarom zich waarderend uitspreken over rechtse politieke bewegingen. Immigranten, de islam, en de liberale en progressieve tendenzen aangaande gezin en seksualiteit ondermijnen hun inziens de traditionele waarden van godsdienst en gezin, van patriarchaat en mannelijke, witte dominantie in de Nederlandse samenleving. Deze mening wordt ook gedeeld door conservatieve rooms-katholieken, zoals professor Andreas Kinneging die een strijdvaardig en mannelijk christendom voorstaat, meer theocratisch dan democratisch. In diverse Europese landen zien we dezelfde tendensen. De overkoepelende organisatie voor veel conservatieve christelijke partijen en organisaties is Agenda Europa, die christelijke suprematie nastreeft in verschillende Europese landen, zoals bijv. Italië. Zij verdedigen de “natuurlijke familie”, zijn tegen LHBTQ, en vrezen omvolking. Orban’s Hongarije is er een sterk voorbeeld van. De organisatie is verbonden met het Amerikaanse World Congress of Families (WCF) waar ook Rusland in meedoet, een land dat LHBTQ gedrag onwettig heeft verklaard. WCF ondersteunt de afwijzing van homosexualiteit in diverse Afrikaanse landen. De WCF en de vele soortgelijke organisaties in de West strijden voor het behoud van de christelijke waarden met de (witte) man als hoofd van het gezin, onderwerping van de vrouw aan de man, lijfstraffen voor kinderen, afwijzing van homoseksualiteit, abortus, en van de islam. Hier wordt zichtbaar hoe de Europese organisaties van radicaal-rechtse populisten en conservatieve christenen niet alleen verstrengelde idealen hebben, maar ook direct samenwerken met Amerikaanse conservatieve evangelicalen.

Conservatieve evangelicalen

Rietveld heeft een hoofdstuk over Hollandse miljardairs, en daarmee doelt hij met name op de rijke DeVos familie in Michigan (Betsy DeVos was Secretary of Education onder president Trump), en de invloedrijke Pete Hoekstra (Amerikaans ambassadeur in Nederland tijdens Trump). Zij behoren tot de behoudende Christian Reformed Church, ontstaan in 1857 door een afscheiding van the Dutch Reformed Church in America, parallel met de Afscheiding in Nederland. Ze streven naar een samenleving waarin God regeert en de geboden worden nageleefd. Daartoe stichtten ze de Council of National Policy (CNP), een organisatie die grotendeels achter de schermen werkt met strategieën als manipulatie en polarisatie. Met als doel het herstel van het patriarchaat met mannelijke dominantie en witte suprematie. Dit thema staat centraal in het boek Jesus and John Wayne: How White Evangelicals Corrupted a Faith and Fractured a Nation (2020), door historicus Kristin Kobes Du Mez. Zij laat zien hoe de “rugged” (robuuste, stoere), agressieve en militante, witte patriarchale mannelijkheid wezenlijk is voor de conservatieve evangelicale geloofstraditie. Belichaamd in de (niet-evangelicale) acteur John Wayne als de heldhaftige cowboy en geïdealiseerde soldaat in Amerikaanse films, het toonbeeld voor velen van de echte Amerikaanse man. Het verklaart veel van de populariteit van Donald Trump, die geen cowboy is, niet in het leger diende, en ook niet evangelicaal is. Met zijn onbeschofte manier van spreken en handelen probeert hij de sterke man te zijn, en het werkt, ondanks zijn misdragingen; ze helpen zelfs. Volgens Kobes Du Mez ligt de oorsprong van dit idealiseren van de militante en patriarchale witte man in de jaren 60 van de 20e eeuw. De tijd van het communistische gevaar, van feminisme, en de Civil Rights: ze vormden een bedreiging voor de traditionele Amerikaanse samenleving en christelijke waarden. Later kwam daar de sterke afwijzing bij van alle niet-heteroseksuele gedrag, en zelfs de gelijkheid van vrouwen is landelijk nog steeds niet wettelijk geratificeerd. In de 20e eeuw werd het fundamentalisme kenmerkend voor een groot deel van de evangelicale beweging, met onder meer Jerry Falwell en zijn Moral Majority. Er is sinds rond 1970 ook een progressief-evangelicale beweging, maar die is klein en weinig invloedrijk gebleven, met onder meer Jim Wallis.

Christelijk nationalisme

De conservatieve evangelicale beweging is door ups en downs gegaan, maar kreeg met president Obama een nieuwe impuls. In 2016 speelde Donald Trump daar handig op in, en eenmaal aan de macht bevorderde hij hun belangen op alle mogelijke manieren, terwille van zijn eigen macht, roem, en financiële belangen. Zodat de conservatieve evangelicalen nu veel macht en invloed hebben, ook tijdens de Biden regering, ondermeer in de rechterlijke macht, zodat het Supreme Court in 2022 een eind maakte aan het constitutionele recht op abortus. Tweederde van de staten hebben nu vergaande beperkingen inzake abortus. De conservatieve christenen, protestant en rooms-katholiek, hebben hier naar toe gewerkt voor de laatste 40 jaar in de Alliance Defending Freedom, met de conservatieve rooms-katholieke Leonard Leo van de Federalist Society als strateeg achter de schermen. Overigens werd abortus pas een politiek strijdpunt rond 1980, toen bleek dat daar veel meer politieke winst mee viel te behalen dan met het streven naar voortzetting van de rassenscheiding in verzet tegen de Civil Rights Act. Maar het racisme bleef springlevend, onder andere in de “mass incarceration” (twee miljoen gevangenen) van vooral Afrikaans-Amerikanen in diezelfde tijd onder president Reagan; het duurt tot op vandaag. De afkeer en discriminatie van de zwarte bevolking is overal aanwezig in de samenleving, luid en agressief in de beweging voor witte suprematie, en wijd verbreid in de sociale media. Deze roep om de Europese witte dominantie te handhaven, vindt godsdienstig vooral gehoor bij de conservatieve (witte) evangelicalen. Het past bij hun streven de Amerikaanse samenleving te domineren, wat kenmerkend is geworden voor het christelijk nationalisme dat in de laatste jaren veel aanhang heeft gekregen. Wat is het?

Psycholoog en theoloog Pamela Cooper-White zegt in haar boek The Psychology of Christian Nationalism. Why People are Drawn in and How to Talk Across the Divide. (2022): het is een recente massabeweging die streeft naar het behoud van de witte, mannelijke, patriarchale, traditionele, als christelijke beschouwde Amerikaanse samenleving, wat wordt belichaamd en gedreven door de invloedrijke “New Apostolic Reformation” beweging. Het is meer cultureel en politiek dan godsdienstig, maar streeft naar christelijke suprematie. Er is samenwerking met rechts-extreme groepen, die meer en meer de kern zijn gaan vormen van de Republikeinse Partij (GOP). Cooper-White spreekt van een onheilige alliantie. Maar de GOP is tegelijk de partij van de machtige corporaties en miljardairs die een vrije markt willen zonder ingrijpen van de regering, en lage belastingen, wat de conservatieve evangelicalen ook willen. Dit wordt gefinancierd door “dark money”: miljarden dollars van rijke Amerikanen, zoals de familie DeVos en vooral de Koch familie met hun gigantische particuliere multinationale corporatie. Door talloze verborgen strategieën oefenen ze enorme politieke invloed uit ten gunste van de Republikeinen en hun eigen bedrijfsbelangen. Wat de GOP ook wil: het stoppen van de migrantenstroom uit Centraal Amerika, geen welfare, en het blijvend recht op wapenbezit. In een anti-democratische vermenging van theocratie en autoritarisme, kapitalisme en racisme, legt een conservatieve minderheid de meerderheid de wet op. Zullen de Democraten met Kamala Harris een rampzalige tweede regering Trump kunnen voorkomen? Wat Nederland betreft: gaan politiek en kerk het extreem-rechtse tij keren?

Drs. Willem van de Kamp

voorheen werkzaam als predikant en therapeut.

Streamer 1: Ze streven naar een samenleving waarin God regeert en de geboden worden nageleefd

Streamer 2: Deze roep om de Europese witte dominantie te handhaven, vindt godsdienstig vooral gehoor bij de conservatieve (witte) evangelicalen

In de Waagschaal, nr. 10, 12 oktober 2024