Aflevering 11

Slenterend op een rommelmarkt in Dresden viel mijn oog op een fraai uitgegeven boek. ‘Die Plancks’, met als ondertitel ‘Eine Familie zwischen Patriotismus und Widerstand‘. Geschreven Astrid von Pufendorf. Voor 4 euro kon ik het meenemen. Het leek mij wel wat. Iets meer kennis over de grote natuurkundige Max Planck kon geen kwaad. Dus kocht ik het boek.

Het bleek een typisch Duits boek te zijn. Je moet wel heel erg goed ingevoerd zijn in de Duitse geschiedenis om als buitenstaander het gedetailleerde betoog te kunnen volgen. Goed dat er dan wikipedia is. De kans dat het in het Nederlands vertaald wordt, lijkt mij niet erg groot. Te meer, omdat het niet zo zeer over Max Planck als wel over zijn zoon Erwin gaat. Als zoon van een wereldberoemde vader gedoemd om in de schaduw te staan. Ten onrechte. Erwin blijkt een aanzienlijke rol gespeeld te hebben in het Duitsland van de Weimar republiek. Uiteindelijk krijgt hij, behorend tot de kring rond Von Stauffenberg en beschuldigd van hoogverraad,  op 23 januari 1945 de doodstraf. Zijn vader kon dat, ondanks indringende verzoeken aan Hitler niet voorkomen. Het is goed dat zijn gedachtenis in Duitsland door dit boek levend gehouden wordt.

Voor mij kreeg het boek ook waarde in de context van de discussies in onze samenleving over het functioneren van de democratie. Moeilijk te vormen meerderheden, afnemende bereidheid compromissen te sluiten en als klap op de vuurpijl de kwalificatie van het parlement als nep. Ik ben zeker niet de eerste die parallellen ziet met de Weimarrepubliek. In het boek wordt uitvoerig geschreven over de snel op elkaar volgende minderheidskabinetten en het steeds groeiende wantrouwen tussen de partijen, uiteindelijk uitlopend op de staatsterreur van Hitler. Het gaat mij er niet om de situaties één op één met elkaar te vergelijken. Wat het boek voor mij interessant maakte, was de strategie die Erwin Planck en de zijnen gedurende die periode volgde. Met de beste bedoelingen probeerde hij het monster te temmen om er uiteindelijk toch door verslonden te worden. Het tragische van zijn leven is dat hij juist door zijn pogingen het monster niet temde, maar de ruimte gaf. Zijn strategie werkte dus niet. Daar kunnen we misschien iets van leren.

Om Erwin Plancks inzet te begrijpen is kennis van zijn opvoeding van belang. Hij groeit op als vierde kind uit het eerste huwelijk van Max Planck. Het is een milieu van wetenschap en kunst; het hogere, beschaafde Duitse milieu. Erwin krijgt het met de paplepel ingegoten. Politiek rechts, enigszins autoritair, elitair. Van socialisten, laat staan communisten moet men niet veel hebben. In dat milieu ontwikkelt zich een intense band tussen Max en zijn zoon Erwin. Hun leven lang hebben zij in beleefde brieven aan elkaar lief en leed gedeeld. In het boek wordt daar uitvoering uit geciteerd. Het geeft goed de voorname, wat afstandelijke manier van omgang met elkaar weer. De band tussen vader en zoon wordt nog eens versterkt door het feit dat Erwin als enige van de vier kinderen overblijft. De oudste zoon sneuvelt in WOI en de beide dochters sterven in het kraambed. Erwin gaat in WOI ook naar het front, maar overleeft. Aandoenlijk is de manier waarop Max daarop in zijn brieven reageert. Er is geen sprake van dat de beroemde vader zijn zoon ‘overklast’. Integendeel, hij bewondert zijn zoon.

Na WOI komt Erwin in de Duitse politiek terecht. Vanaf 1924 werkt hij op het kantoor van de rijkskanselier. Het is de tijd dat de Weimar republiek door de ergste crisis heen lijkt. Dat verandert na de dood van de Rijkspresident Ebert in 1925 en die van Stresemann in 1929. In het parlement groeien de partijen uit elkaar, polarisatie alom en daarmee samenhangend een instabiliteit. In dat krachtenveld is Erwin Planck te vinden bij degenen die opkomen voor een sterke, autoritaire staat. Die is nodig om het dreigende ineenstorten van de staat te voorkomen. In zo’n staat is de macht van de Rijkspresident leidend. Het leger dient direct onder zijn gezag te staan. Dat mag geen onderdeel  zijn van het parlementaire gekissebis. Vertaald naar onze situatie lijkt zijn positie op die van hen die roepen om een zakenkabinet, boven de partijen, die niet in staat zijn breed gedragen besluiten te nemen.

In haar boek maakt Von Pufendorf pijnlijk duidelijk dat juist deze opstelling mede bijgedragen heeft aan de opkomst van Hitler. Dit accent op de macht van de staat, gepersonifieerd in de Rijkspresident, betekende onherroepelijk een verzwakking van het parlement en politieke partijen. Verontschuldigend voegt zij er aan toe, dat Planck en de zijnen het voor onmogelijk hielden dat de staatsmacht ook misbruikt, ja zelfs op misdadige manier ingezet kon worden. Hoe naïef zijn standpunt was, werd al snel duidelijk.

In toenemende mate raakt Erwin Planck betrokken bij de opkomst van Hitler. Jarenlang wordt er in de met name rechtse politiek gezocht naar een adequaat antwoord daarop. Onderkend wordt dat Hitler de in Duitsland bestaande onvrede over de economische en politieke situatie goed zichtbaar maakt. Boeiend is het dan om te lezen hoe deze partijen geprobeerd hebben Hitler de wind uit de zeilen te nemen. Het zijn ook voor ons bekende keuzen. De meest rechtse partijen pleiten er voor om Hitler of één van zijn trawanten in de regering op te nemen. Zo zou hij ingekaderd worden en mede verantwoordelijk zijn voor de besluiten die genomen moeten worden. Anderen, en dat zijn de meesten, voelen daar niets voor, maar schuiven in toenemende mate op in de richting van Hitler. Hem moet de wind uit de zeilen genomen worden. Het is resultaat is bekend. Deze strategieën werkten niet. Hitler hield zich bewust buiten de bestaande politiek en bestreed van daaruit het steeds onmachtiger wordende parlementaire stelsel. Von Pufendorf geeft terecht niet aan of het anders had kunnen lopen. Wel tekent zij aan dat door deze strategie de polarisatie alleen maar vergroot werd. Er werd niet gezamenlijk met de sociaal-democraten en communisten één front gevormd. Een mogelijkheid die door deze strategie, maar ook door onwil van links niet benut werd.

Met het eind van de Weimar republiek komt ook een eind van de politieke carrière van Erwin Planck. In de door Hitler gevormde regering is geen plaats meer voor hem. Hij had het ook niet gewild. Hij vindt werk in een van de grote industrieën van Duitsland en werkt daar totdat hij na de aanslag op Hitler in 1944 opgepakt wordt. In dit deel van het boek is Von Pufendorf het minst overtuigend. Planck was nog altijd voor een sterke uitvoerende macht, maar Hitler was voor hem, vanuit zijn beschaafde kijk op het leven te onbeschaafd. Hij misbruikte de macht. Dat wordt wel duidelijk. Tegelijk blijft hij wel werken in een voor de Duitse oorlogsindustrie belangrijke ‘gelijkgeschakelde’ firma. In die functie heeft hij de mogelijkheid zijn inmiddels, mede door zijn beroemde naam, zeer brede netwerk te bezoeken en te onderhouden. In dat netwerk zijn er verschillenden die bijna vanaf het begin plannen maken voor een Duitsland na Hitler. Zijn politiek wordt als desastreus voor Duitsland ervaren. Opvallend is wel dat de vervolging en uitroeiing van de Joden geen enkele keer genoemd wordt als motief voor het verzet tegen Hitler. Wanner het dan uiteindelijk in 1944 tot de aanslag op Hitler leidt, lopen er ook verschillende lijnen van de coupplegers naar Erwin Planck. Om die reden wordt hij opgepakt en wegens hoogverraad uiteindelijk veroordeeld.

In het boek blijft het toch mistig wat nu precies de rol van Erwin Planck geweest is. Opvallend is ook dat zijn vader tot op het laatst zich een verzetsrol van zijn zoon niet kon voorstellen. Daarom opvallend, omdat in het boek uitvoerig de levenslange intieme briefwisseling tussen vader en zoon aan de orde geweest is. Het is dan toch bijna ondenkbaar dat Erwin gedurende de oorlogsjaren met zijn vader nooit gesproken over zijn verzet.

Hoe ook precies de rol van Erwin Planck geweest is, het neemt niet weg dat hij door het Hitlerregiem als verrader ter dood gebracht is. Alleen daarom al verdient hij het met ere in herinnering te blijven. Tegelijk kan zijn levensverhaal ons ook waarschuwen. De tragiek van zijn leven is, dat hij door de keuzen die hij maakte, uiteindelijk de krachten die hij wilde beteugelen, juist losmaakte en er uiteindelijk zelf ook het slachtoffer van werd. Voor mij werd het boek al lezend steeds meer een aansporing om op te komen voor het democratische, parlementaire bestel en preciezer het opkomen voor het compromis als absolute voorwaarde daarvoor. Wanneer daar niet meer naar gezocht wordt of wil worden, ontstaat een hellend vlak. Waar dat kan eindigen, maakt het boek van Von Puffendorf  gedetailleerd duidelijk.

At Polhuis

Die Plancks, eine Familie zwischen Patriotismus und Widerstand. Propyläen Verlag, Berlin. 3. Auflage 2006.