Lezen anno 2020

logoIdW

In 1839 staat er een boer op zijn land, ergens tussen Amsterdam en Haarlem, hoofdschuddend naar de eerste stoomtrein te kijken: Moet dat zo snel en zo luidruchtig? En voor de melk van de koeien kan dat toch ook niet goed wezen? Dat laatste is trouwens wel waar gebleken, zeker in mondiaal-klimatologisch perspectief. Maar de rest? Wie durft te beweren dat de stoomtrein er niet had moeten komen?

Toch is er natuurlijk wel degelijk iets verloren gegaan: een wereld waar wij geen weet meer van hebben. Een wereld van vóór de collectieve mobiliteit, een wereld van rust, die wij nu verwoed tijdens retraiteweekenden in kloosters en natuurgebieden zoeken. Een wereld van landschappen die wij alleen nog maar van schilderijen kennen. Een wereld ook van armoede, onkunde, bekrompenheid. Nee, ik romantiseer het pre-industriële tijdperk niet.

Ik moet echter wel bekennen: ik voel mij soms als die boer. Het grote bombardement van beelden in mijn spreekwoordelijke achtertuin, de razernij van de clickbites en de eindeloze stroom aan berichtjes, appjes, filmpjes en andere technologische hoogstandjes hebben de wereld onrustig gemaakt. Concentratie is voor altijd iets uitzonderlijks geworden.

Zou dit net zoiets zijn als de uitvinding van het schrift? Toen de mensen de capaciteit verloren om tienduizenden verzen uit het hoofd te reciteren en mondeling aan elkaar door te geven? Ook toen raakte de mensheid iets kwijt, maar ik had het schrift niet willen missen…

Veel vaker wordt de vergelijking gemaakt met de uitvinding van de boekdrukkunst: een nieuw medium, met nieuwe mogelijkheden. Zo schijnt vanaf de 16e eeuw de jacht op ‘heksen’ een hoge vlucht te hebben genomen, mede door de verspreiding van boeken en pamfletten waarin de kenmerken van een ‘heks’ duidelijk werden omschreven. Kwaadaardige domheid – door het nieuwe medium gemakkelijk over heel Europa verspreid…

Toch gaat de vergelijking met de boekdrukkunst niet (helemaal) op. Werd door de boekdrukkunst de nieuwsvoorziening geëmancipeerd en gedemocratiseerd, met de huidige nieuwe media wordt de informatie eerder gecentraliseerd. Ze is in handen gekomen van een paar bedrijven met een onvoorstelbare en oncontroleerbare macht. Geen emancipatie dus, maar eerder een soort Gleichschaltung: gemanipuleerd worden we, tot dezelfde mindset, dezelfde verlangens, dezelfde oppervlakkige emoties.

Lezen past niet goed in deze mindset. We zullen collectief de capaciteit verliezen lijvige romans te lezen. Lezen zelf zal, net als rustige plekken of het reciteren van teksten, het privilege worden van een zeer kleine minderheid. Op hen rust dan wel de verantwoordelijkheid om, als monniken in de Middeleeuwen, te bewaren wat geschreven staat. Voor betere tijden.

Mirjam Elbers

In de Waagschaal, jaargang 49, nr. 1. 11 januari 2020