Waarom is Europa zoveel meer geseculariseerd dan de Verenigde Staten? Een studie van het Amerikaanse Pew Research Center in 2018 concludeerde niet alleen dat Amerikanen veel godsdienstiger zijn dan de bevolking in de meeste andere geindustrialiseerde, rijke landen, maar dat hun devotie vergelijkbaar is met die in veel arme landen. Amerikanen zijn de enigen die zowel rijk zijn als veel bidden (‘Americans are Far More Religious than Adults in Other Wealthy Nations’, Pew Research Center, Dalia Fahmy, July 31, 2018). Hoewel, dat is maar gedeeltelijk waar: er is veel armoede, en bijna de helft van de bevolking heeft moeite om rond te komen. Maar het “prosperity gospel” dat het christelijk geloof verbindt met welvaart en rijkdom is populair. Professor Charles Taylor, auteur van het monumentale boek A Secular Age (2007), ziet allerlei factoren die in de loop van de tijd hebben bijgedragen aan de verschillende uitwerking van de secularisatie in de Verenigde Staten en Europa. Maar dat de Verenigde Staten bij de voortgaande secularisatie in de westerse cultuur zo godsdienstig zijn gebleven, is voor hem “the great enigma” (p.425). Taylor doelt hier op secularisatie in de zin van het verdwijnen van de godsdienst uit het openbare leven en de afnemende kerkelijke betrokkenheid zoals we dat zien in veel Europese landen. In zijn boek houdt hij zich bezig met de achtergronden van deze ontwikkelingen: de diepgaande veranderingen van de voorwaarden voor geloven sinds het einde van de Middeleeuwen.

Wie vormen nu eigenlijk de uitzondering?
In 2005 besteedde het Pew Research Center uitvoerig aandacht aan deze tegenstelling tussen Europa en de Verenigde Staten met een ronde tafel conferentie over ‘Secular Europe and Religious America: Implications for Transatlantic Relations’ (Pew Research Center, April 21, 2005). Socioloog Peter Berger betoogde dat er geen sprake is van “American exceptionalism”, maar dat Europa de grote uitzondering is in een over het algemeen godsdienstige wereld. Net als Taylor is Berger van mening dat secularisatie niet noodzakelijk leidt tot het verdwijnen van godsdienstigheid en in bredere zin spiritualiteit: het leidt tot pluraliteit. Wat zijn nu sommige van de mogelijke verklaringen die Taylor aanvoert voor het verschil dat er is tussen het effect van secularisatie in Europa en de Verenigde Staten? Hij gelooft ondermeer dat de historisch gegroeide hierarchische structuur van de Europese samenleving veel macht gegeven heeft aan de elites, die weinig moeten hebben van publiek godsdienstig sentiment, wat in de huidige tijd nog versterkt wordt door de Europese Unie. De Verenigde Staten zijn van oorsprong een veel minder hierarchisch georganiseerde samenleving, waar mensen hun eigen kerkelijke denominaties in vrijheid konden vormen. Kerkhistoricus Gary Wills wijst in dit verband op de blijvende invloed van de Tweede Grote Opwekking eind 18e eeuw op het godsdienstige leven van de Amerikanen. Met name de rondtrekkende lekenpredikers van die beweging droegen sterk bij aan het anti-hierarchisch en democratisch karakter van het Amerikaanse christendom (Gary Wills, Head and Heart. American Christianities, 2007, p. 299f).

Een andere verklaring die Taylor te berde brengt, is dat de Verenigde Staten vanaf het begin een neo-Durkheimiaanse samenleving waren, waar samenleving en godsdienst niet langer samenvallen. Ze hebben wel invloed op elkaar, maar zijn wettelijk onafhankelijk van elkaar, met een scheiding van kerk en staat, terwijl ze zich tegelijk verenigd weten onder God. Een derde mogelijke verklaring die Taylor noemt, is dat er in de Verenigde Staten groot verzet was in de revolutionaire 60er jaren tegen het losmaken van de banden tussen godsdienst en natie. In Europa was er veel meer een breuk met de traditie en de gevestigde normen en waarden sinds de 60er jaren, wat Taylor in verband brengt met de historisch gegroeide politieke structuren. Hij noemt nog wel meer verklaringen, maar zegt dat uiteindelijk de blijvende godsdienstigheid van de Amerikanen toch een enigma voor hem blijft.

“Nones” Maar zijn de Amerikanen wel zo godsdienstig als het lijkt? In een artikel in Religion News Service van 26 juni 2018 schrijft Jana Riess dat de millennials (leeftijd: 18 tot 29) in toenemende mate de kerk verlaten in de Verenigde Staten, ook in conservatieve kerken zoals de Southern Baptists. Dit werd bevestigd in de jaarlijkse American Family Survey in 2018 (Religion News Service, December 10, 2018). Het bleek dat een groeiend deel van de Amerikaanse bevolking zich profileert als “nones”: mensen zonder kerkelijk lidmaatschap. Dit betekent niet per se dat ze niet geloven in (een) God, maar dat ze zich niet verbonden hebben of voelen met een kerk of godsdienstige groepering, net zoals dat geldt voor velen in Nederland. Hierbij is een opwaartse trend te zien in de laatste jaren, maar dan wel voornamelijk onder de jongere generaties. Sociologen David Voas en Marck Chaves komen tot dezelfde conclusie in hun artikel “Is the United States a Counterexample to the Secularization Thesis?” (gepubliceerd in de American Journal of Sociology, March 2016). Gebaseerd op hun onderzoek stellen zij dat er een langzame stijging is waar te nemen in het percentage Amerikanen dat zich niet godsdienstig (dat is: niet kerkelijk geaffilieerd) noemt, de “nones”, bij elke volgende leeftijdscohort. Wat dit betreft is er, zeggen Voas en Chaves, een individuele secularisatie gaande in de Verenigde Staten, maar (nog) geen institutionele.

Dit betekent dat het enigma van de wijd verbreide Amerikaanse godsdienstigheid er weliswaar is, dat er ook diverse verklaringen voor zijn, maar dat er steeds minder sprake is van een enigma. Hierbij moet opgemerkt worden dat veel Afrikaans-Amerikanen en andere minderheden, zoals Latinos en Aziaten, doorgaans godsdienstig zijn. Maar een recent onderzoek van de Pew Research Center toont aan dat de afnemende kerkelijkheid van de Amerikanen zich uitstrekt tot alle demografische groepen (‘In U.S., Decline of Christianity continues on Rapid Pace. An update on America’s changing religious landscape’, October 17, 2019). Van de ondervraagden noemt 65% zich christen (twee derde protestant, een derde rooms-katholiek), en 26% niet-kerkelijk geaffilieerd. Van deze laatste groep behoort bijna 40% tot de millenials. In totaal zijn er zo’n 250 miljoen Amerikaanse volwassenen. Een verdere aanwijzing dat deze ontwikkelingen zich door zouden kunnen zetten, is het dalende geboortecijfer. De Verenigde Staten zijn een kritische mijlpaal gepasseerd met een geboortecijfer beneden 2.0: 1.78, vergelijkbaar met veel Europese landen (Christian Post, July 2, 2018). Ook hier is sinds 2010 een trend te zien die in Europa al veel eerder begon, wat gepaard ging met een steeds verdergaande marginalisering van georganiseerde religie. Dit zou betekenen dat de Verenigde Staten geen uitzondering zijn, maar een laatkomer.

Een andere kant van de Amerikaanse godsdienstigheid Weliswaar is er dus veel godsdienstigheid in de Verenigde Staten, al heeft die haar betrekkelijkheid weten we nu ook, maar er zit nog een andere kant aan. Het Amerikaanse christendom wordt sinds een aantal decennia gedomineerd door de “evangelicals”: conservatieve, blanke protestanten, en ook rooms-katholieken. Zij vormen een belangrijk bestanddeel van de Republikeinen en van de Trump-supporters. Ze doen er alles aan om een conservatief-christelijke politiek door te drijven, en met Donald Trump als president kunnen ze volop hun gang gaan. Waar ik met de andere kant op doel is niet zozeer Trumps (wan)gedrag, wat voortdurend in het nieuws is. Het gaat mij met vele anderen om de medeplichtigheid van deze conservatieve christenen als supporters van president Trump en de Republikeinse partij aan een politiek beleid dat misstanden, onrecht, en leugen gedoogt, of ook dikwijls teweegbrengt. Ruim 40 miljoen Amerikanen leven onder de armoede grens. De enorme inkomenskloof heeft ertoe geleid dat zo’n 50% van de bevolking geen “retirement savings” heeft. De Trump-regering doet er alles aan om maatregelen tot bescherming van het milieu terug te draaien of tegen te gaan. De misstanden inzake immigratie en de asielzoekers vanuit Midden-Amerika hebben wereldwijde aandacht gekregen. Het justitiele systeem, met lange gevangenisstraffen en de doodstraf, en erbarmelijke toestanden in de gevangenissen, is racistisch en inhumaan. Om maar een aantal saillante voorbeelden te noemen. Veel conservatieve Amerikaanse gelovigen hebben de moraal gereduceerd tot de strijd tegen abortus en homosexualiteit. Bij dit alles blijft racisme een dominante factor, waarbij we bedenken hoe blank het Republikeinse electoraat is, en hoezeer de roep om een “white America” luider is geworden.

Maar tegelijk moet ik hier aan toevoegen dat er ook vele evangelikalen zijn die wel sociale hervormingen nastreven, de kloof tussen arm en rijk willen dichten, opkomen voor de vele gemarginaliseerden, een menselijker immigratie beleid nastreven, en die de misstanden in het justitiele systeem en de gevangenissen willen aanpakken. Daarin gesteund door Afrikaans-Amerikaanse en Latino christenen, en diverse grotere volkskerken, komen zij in protest en verzet tegen het huidige regeringsbeleid, samen met een deel van de “nones”. Maar het blijft een open vraag hoe zich dit verder zal ontwikkelen in de toekomst als de bovengenoemde trend zich doorzet.

Willem van de Kamp

Drs. W. van de Kamp is theoloog en therapeut in Californie

In de Waagschaal, jaargang 49, nr. 1. 11 januari 2020