Mijn eerste kerkdienst als leervicaris was in de Oude Kerk van Rotterdam-Delfshaven (vroeger de haven van Delft), de kerk die ook wel de Pelgrimvaderskerk wordt genoemd. Vanwaar de tweede naam voor deze oude kerk uit 1417, waar de Hervormde Gemeente nog steeds samenkomt?

Puriteinen

Het is de kerk vanwaaruit Engelse Protestanten begin 17e eeuw naar de Nieuwe Wereld vertrokken. Eerlijk gezegd besteedde ik daar destijds niet veel aandacht aan. Dat kwam pas na onze verhuizing naar de Verenigde Staten in 1994. Al gauw sloten we ons hier in Californië aan bij de plaatselijke congregationalistische kerk, die deel uitmaakt van de landelijke United Church of Christ. Toen werd mij duidelijk: “het begon in Delfshaven”. Engelse protestants-gezinden hadden sinds de 16e eeuw geprobeerd om de kerk van Engeland te zuiveren van, huns inziens, menselijke ceremonies en geestelijke misstanden. Deze puriteinen wilden een meer autonome kerk, onder de soevereiniteit van God in plaats van de koning(in) van Engeland, in gebondenheid aan de Schrift. Aanvankelijk bleven de Puritans binnen de Church of England, maar later ontstonden er groepen die zich afscheidden, de Separatists.

Toen King James I aan de macht kwam in 1603, na de tolerante Elizabeth I, was er weinig ruimte meer voor alle Dissenters. Als gevolg daarvan zochten ze begin 17e eeuw hun toevlucht in het redelijk tolerante Holland, en een deel van hen vestigde zich in Leiden in 1609. In 1582 was eerder al een groep naar Middelburg gekomen, met Robert Browne als voorganger. Deze puritein, 32 maal gevangen gezet in Engeland, verdedigde de opvatting dat de ware kerk bestaat uit de plaatselijke gemeenschap van gelovigen, in een vrijwillig verbond, vrij van bisschoppen, synodes, en overheidsingrijpen. Zijn opvattingen over de autonomie van de plaatselijke gemeente droegen sterk bij aan het latere congregationalisme. Vermeldenswaard is dat daarna een andere groep naar Amsterdam kwam, in 1593: het begin van wat nog steeds de Engelse Kerk is aan het Begijnhof.

Pelgrimvaders

De Separatisten in Leiden kwamen samen in het huis van hun voorganger John Robinson. Hij was een van de voorgangers geweest van de puriteinen in het engelse dorpje Scrooby. Daar hoorde ook William Bradford bij, die later als gouverneur in New England deze Separatisten karakteriseerde als “pilgrims and strangers upon the earth” (naar Hebreeën 11). Twee eeuwen later werden deze woorden gevonden in een manuscript en aangehaald door de redenaar Daniel Webster in een herdenkingsbijeenkomst. De benaming “Pilgrim Fathers” werd vanaf toen een gebruikelijke term. Maar wat bracht deze puriteinen ertoe Holland te verlaten en pelgrimvaders te worden? Zorg over vermenging met de volgens hen te libertijnse hollandse bevolking was een belangrijke drijfveer: de zondag werd niet genoeg onderhouden als rustdag. Maar ook de hoop op een beter bestaan speelde een rol.

Voor hun vertrek vanuit Delfshaven in 1620 kwamen de pelgrims samen in de Oude Kerk. Zo kwam deze kerk later aan haar tweede naam: Pelgrimvaderskerk. In Engeland aangekomen, stapten ze over op een groter schip, de Mayflower. Echter, slechts 35 van de 102 ‘ballingen’ uit Holland gingen mee. En de overige emigranten waren geen Separatisten, maar Engelsen ingehuurd om de belangen te behartigen van de Londense aandelenmaatschappij die de bootreis financierde. Het grootste deel van de naar Holland uitgeweken Separatisten was overigens in Leiden gebleven, mét John Robinson. Hij stierf in 1625 en werd in de Pieterskerk begraven. Zijn huis is nog in Leiden te vinden.

De Mayflower-pelgrims vestigden zich bij de Plymouth Bay, terwijl andere non-separatist Puritans uit Engeland zich bij de Massachusetts Bay vestigden en in Salem. Ze volgden de congregationalistische principes, met nadruk op de zelfstandigheid van de plaatselijke kerk. De kerken van de “Congregationalist way” waren de gesanctioneerde kerken in de Engelse kolonies, en bepaalden wetgeving en rechtspleging, in gebondenheid aan de Bijbelse wetten als “common law”. De kerk wilde dus een kerk van het volk zijn, maar niet al het volk wilde bij de kerk horen en een puriteinse leefwijze volgen. In haar streven om de ware kerk te zijn, als een “city upon a hill” (John Winthrop) werden ook deze kerken intolerant: Rooms-katholieken, Quakers, Joden en ongelovigen waren uitgesloten van burgerlijke “voting rights”, evenals vanzelfsprekend vrouwen (tot in de 20e eeuw), en zoals bijna altijd en overal, de armen. Het maakt duidelijk hoe de puriteinen Holland te libertijns vonden en emigreerden.

De Dutch Reformed en de Christian Reformed Church

Vóór de Puritans waren er al Hollanders in de Nieuwe Wereld geland: op initiatief van de West Indische Compagnie hadden ze zich in 1615 gevestigd bij de Hudson-rivier, waar ze Nieuw Amsterdam stichtten. Maar het bestaan van Nieuw Nederland was van korte duur: de kolonie werd in 1664 overgenomen door de Engelsen. Voor hen werd het New England, met New York. De stichting van hervormde gemeentes verliep moeizaam, o.a. door een tekort aan predikanten, maar ook omdat Nieuw Nederland maar zo kort bestond. In 1710 waren er al met al 26 Dutch Reformed churches in de kolonies. Naast de Dutch Reformed Church ontstond midden 19e eeuw de Christian Reformed Church, toen groepen Nederlandse afgescheidenen naar Michigan en Iowa emigreerden. Ze leefden er onder erbarmelijke omstandigheden, maar op den duur kwam de Christian Reformed Church tot aanzienlijke groei toen andere gereformeerden zich bij hen voegden vanuit Nederland na de Doleantie van 1886.

Zowel de Christian Reformed Church (met Calvin College in Grand Rapids) als de (Dutch) Reformed Church in America zijn beide kleine kerkgenootschappen gebleven, met een conservatieve inslag en een marginale rol in kerk en samenleving. Het interessante is echter dat de Amerikaanse president Donald Trump een relatie heeft met de Reformed Church in America. Hoewel van huis uit Presbyterian, kerkten hij en zijn ouders vele jaren in Marble Collegiate Church in New York, gesticht in 1628 als de eerste Nederlandse Hervormde kerk in de Hollandse kolonie. Dr. Norman Vincent Peale, die er van 1932 tot 1984 predikant was, had met zijn preken over ‘optimism’ en persoonlijk success, en zijn boek The Power of Positive Thinking grote invloed. Volgens eigen zeggen ook op Trump, en we zagen bij de presidentsverkiezingen waar dat toe leidt.

 United Church of Christ

Maar terug nu naar de Engelse Dissenters. Zij domineerden het kerkelijke en politieke leven in de noord-oostelijke staten, terwijl in de zuid-oostelijke staten de Anglicaanse kerk (de huidige “Episcopal Church”) een bevoorrrechte positive verwierf. Het Amerikaanse kerkelijke leven kwam tot een krachtige verlevendiging door de “Great Awakening” in de 18e eeuw, vooral onder invloed van de congregationalistische predikant en theoloog Jonathan Edwards. Tegelijk had ook de Verlichting haar uitwerking: ze bevorderde de godsdienstige tolerantie. De kerken van de “Congreationalist way” verenigden zich pas in de 19e eeuw in een nationaal verband: de Congregational Churches. Intussen waren er al talloze denominaties door de stroom van kerkelijke groepen die vanuit Europa immigreerden, waaronder Lutheranen, Presbyterianen, Doopsgezinden, en later de Methodisten. De zelfstandigheid van de plaatselijke gemeenten werd ook binnen het nationale verband bewaard: ze bleven onafhankelijk, met als leiddraad: “in essentials unity, in nonessentials diversity, and in all things charity”. Met de voortgaande verschuiving van de “frontier” westwaarts in de 19e eeuw breidden ook de Congregational Churches zich uit over de Verenigde Staten. In 1931 verenigden zij zich met een kleine groep van “Christian Churches”. In een voortgaand streven naar eenheid kwam vervolgens een vereniging tot stand van deze Congregational Christian Churches met de Evangelical and Reformed Church. De laatste had haar oorsprong in Duitsland en Zwitserland. Zo onstond in 1957 de “United Church of Christ”. Een kerk die geworteld is in de Protestantse Reformatie van de 16e eeuw, en die op een eigentijdse en progressieve manier gestalte wil geven aan de gemeenschap met Christus en de verkondiging van het Evangelie. Een kerk waar we ons bij thuis voelen. De UCC is nu een naar verhouding kleine kerkgemeenschap, vergeleken met bijv. de Baptisten en de Methodisten. Maar haar geschiedenis kent vele “firsts”: de eerste zwarte predikant (1785), de eerste vrouwelijke predikant (1853), de eerste openlijk homoseksuele predikant (1972). In 1995 publiceerde de UCC als eerste een liedboek met inclusieve taal. Zo is ze een tegenwicht en tegenstem in kerk en samenleving tegenover de spraakmakende fundamentalistische en conservatieve kerken. Het overgrote deel van de UCC is dan ook Democratisch en stemde op Hillary Clinton, maar Bernie Sanders heeft er zeker zijn aanhang. Onder het motto “God is still speaking” laat de United Church of Christ haar stem horen, met steun voor bijv. “same sex marriage”, “Black lives matter”, en de recente protestaktie bij Standing Rock (oliepijpleiding). Gedachtig aan de woorden van predikant John Robinson bij het vertrek van de pelgrimvaders in 1620: “I am very confident the Lord hath more truth and light yet to break forth out of his holy Word”. Het begon in Delfshaven.

Willem van de Kamp

Drs W. van de Kamp is theoloog en therapeut in Californië