Recensie van de liedbundel ‘Hemelhoog’ (2015)

Dit voorjaar verscheen de bundel Hemelhoog: protestants evangelische liedbundel bij uitgeverij Boekencentrum, een kleine twee jaar na het verschijnen van het (Nieuwe) Liedboek. Hemelhoog is het resultaat van een projectmatige samenwerking van het Evangelisch Werkverband met de Confessionele Vereniging en het Confessioneel Gereformeerd Beraad. Er zijn drie verschillende edities verkrijgbaar: een teksteditie à € 12,50, een eenstemmige basiseditie à € 25,- en een muziekeditie à € 55,-. De afgelopen maanden heb ik de gelegenheid gehad om uitvoerig te bladeren door de basiseditie, en ik wil graag een aantal observaties met u delen. Eerst iets over de doelstelling en de inhoud van de bundel.

Wat wil de bundel?

Hemelhoog wil veel. Heel veel. De folder vermeldt dat het een ‘waardevolle en noodzakelijke’ (!) aanvulling wil bieden voor het Nieuwe Liedboek, zoals de Evangelische Liedbundel (1999) dat eertijds heeft willen zijn voor het Liedboek voor de Kerken. Hemelhoog wil gebruikt worden ‘in de eredienst, maar de bundel is ook zeer geschikt voor gebruik in het gezin, het klaslokaal, bij jeugdwerk of op de gemeente groeigroep of kring’. Wat wil de bundel nog meer? Ze wil: generaties bij elkaar brengen. Ze wil: de liturgie en de kerkmuziek vernieuwen. Ze wil: bekende én onbekende liederen bieden. Waar wil het zijn inhoudelijke accent op leggen? ‘Op het verlossende werk van Christus en op het Koninkrijk van God. Ook is er aandacht voor het werk van de Heilige Geest.’ Een bijzondere formulering, als je haar een ogenblik tot je laat doordringen: ze differentieert tussen ‘het verlossende werk van Christus’, het ‘Koninkrijk van God’ en ‘het werk van de Heilige Geest’ op een manier waarvan ik maar aanneem dat de auteurs die zó niet bedoeld hebben.

Het is natuurlijk mooi om zoveel ambitie te hebben. Maar toch: als je dit alles in ogenschouw neemt, vraagt een mens zich af of een wat smallere focus misschien tot wat meer samenhang en een duidelijker karakter had geleid.

Wat biedt de bundel?

739 liederen, een enkele keer met een a- en b-variant. Wat velen bijzonder zullen waarderen aan Hemelhoog: de klassiekers staan erin. Oeroude meezingers als ‘Stilte over alle landen’ (285) en ‘Daar ruist langs de wolken’ (326) hebben een plekje gevonden, maar ook recentere Opwekkingklassiekers als ‘Stil, mijn ziel, wees stil’ (433), ‘Gebed om zegen’ (473), ‘Tienduizend redenen’ (617a) en ‘Aan uw voeten, Heer’ (626). Een aantal klassiekers uit het Liedboek voor de Kerken maken hun rentree: ‘Ik kniel aan uwe kribbe neer’ (139), ‘Nooit kan ’t geloof teveel verwachten (359), ‘Jezus neemt de zondaars aan’ (378).

Wat opvalt, is het grote aantal liederen in Hemelhoog dat óók al in het Nieuwe Liedboek was opgenomen. Waarom staan bijvoorbeeld bijna alle Taizéklassiekers erin? Ik noem: ‘Bless the Lord, my soul’ (HH 30 / NL 103e), ‘Laudate omnes gentes’ (HH 34 / NL 117d), ‘Mon âme se repose (HH 542 / NL 62b). En wat te denken van deze verdubbelingen: ‘Heer, U bent altijd bij mij’ (HH 49 / NL 139b). ‘Hoor de eng’len zingen d’eer’ (HH 138 / NL 481), ‘Groot is uw trouw’ (HH 336 / NL 885), ‘Abba, Vader’ (HH 627 / NL 886), ‘De kracht van uw liefde’ (HH 629 / NL 891), ‘Zo vriendelijk en veilig als het licht’ (HH 442 / NL 221). Dat komt allemaal toch wat overdadig over voor een bundel die een ‘noodzakelijke aanvulling’ wil zijn op het Nieuwe Liedboek.

Protestants-evangelisch

Interessant is de keuze voor de ondertitel: men heeft de liedbundel ‘protestants-evangelisch’ genoemd. Die uitdrukking klinkt zó natuurlijk en vanzelfsprekend, dat het de lezer wellicht zal verbazen dat ze tot voorkort helemaal niet gebruikt werd, zelfs niet door het Evangelisch Werkverband zelf. Wat mag dat wezen, ‘protestants-evangelisch’? Het kernwoordenregister achterin de bundel spreekt boekdelen. We komen er begrippen tegen als ‘afhankelijkheid’, ‘bevrijding’, ‘gaven’, ‘geborgenheid’, ‘geloofsvertrouwen’, ‘overwinning’ en ‘verlangen’. Het stamt allemaal uit het – hoe zullen we het noemen? Inderdaad! – het protestants-evangelische vocabulaire dat we al veel langer tegenkomen in onze protestantse kerken, maar dat tot op heden zonder treffende naam door het leven ging.

Tot aan de wolken!

Behalve de ondertitel is ook de titel van de bundel een heuse vondst. Het woord ‘hemelhoog’ is ontleend aan Psalm 108:5 (NBV): ‘Hemelhoog is uw liefde, tot aan de wolken reikt uw trouw’. Het woordje kwam ook al een aantal keer voor in de Evangelische Liedbundel en menigmaal in het Liedboek voor de Kerken (driemaal in de Psalmen, zevenmaal in de Gezangen), maar nu mag het de toon zetten voor een heel corpus van 739 liederen.

Of behalve de liefde des Heeren ook alle liedteksten even ‘hemelhoog’ zijn – daar kunnen we wel een paar vraagtekens bij plaatsen. Het taalgebruik is soms weinig verheffend: ‘Hij was sterk, stoer en dapper, maar ook een oelewapper’ (63:3), ‘Sjok, sjok, sjok, liep het ezeltje’ (137), ‘Hé, wil jij mijn vriendje zijn?’ (406). Of neem 284:2:

‘Sorry’ zeggen vind ik soms
een beetje flauwekul.
Want als die ander nou begon,
dan is het niet mijn schuld.
Maar als hij nou geen ‘sorry’ zegt,
voel ik me rot van binnen.
Dan wil ik wel de eerste zijn,
want iemand moet beginnen.

Meer vreemde taal

Ook opvallend is het grote aantal Engelstalige liederen. ‘I am sure I shall see’ (12), ‘Humble thyself’ (279), ‘All night, all day’ (323), ‘On this day of happiness’ (409), ‘Jesus Christ, bread of life’ (525) – de lijst is schier eindeloos. Op enkele plaatsen wordt het Engels bovendien vergezeld door het Hebreeuws, zoals eerder ook al in de Evangelische Liedbundel. Neem Hemelhoog 261: ‘Baruch haba B’shem Adonai / blessed is He who comes in the name of the Lord.’ Of ‘El Shaddai’ (265):

El Shaddai, El Shaddai,
El Elyon na Adonai
age to age You’re still the same,
by the power of the name.
El Shaddai, El Shaddai,
Erkamka na Adonai,
we will praise and lift you high,
El Shaddai.

Hemelhoog biedt geen verklarende noten bij deze liederen. Mocht u het laatstgenoemde lied eens zingen in uw gemeente en een welwillend gemeentelid vraagt u wat ‘erkamka na Adonai’ betekent: enig onderzoek wijst uit dat tekstschrijver Michael Card ‘Ik heb U lief, o Heere’ heeft willen terugvertalen naar het Hebreeuws (!), en daar niet geheel gelukkig in geweest is.

Het is een opmerkelijk gegeven dat de protestants-evangelischen ervoor kiezen om zoveel ‘vreemde’ taal op te nemen in hun liedbundel. Welke kerkganger zou dit bijvoorbeeld begrijpen (293:1):

Holy words long preserved
for our walk in this world.
They resound with God’s own heart,
oh, let the ancient words impart.
Words of life, words of hope,
give us strength, help us cope.
In this world, where e’er we roam,
ancient words will guide us home.

Deze taal heeft iets verhevens, iets plechtigs, iets beproefds en iets archaïsch. Iets mysterieus en betoverends wellicht, voor iemand die het Engels niet machtig is. De compacte zinnen spreken meer tot het gemoed dan tot het verstand, ze roepen eerder een gewijde sfeer op dan werkelijk begrip. Daarin zie ik een interessante parallel met het gebruik van de Statenvertaling en de Psalmen in de berijming van 1773 in de kerkdienst: voor veel mensen zijn de klank van de gesproken woorden en de wijze van de gezongen woorden minstens zo belangrijk als hun betekenis. Je hoeft niet alles meteen te begrijpen wat je leest en wat je zingt. Dat geldt voor Hemelhoog 293 evengoed als voor Psalm 121:2 in de oude berijming.

Het einde van de liedbundel?

In een interview met het Reformatorisch Dagblad (4 juni 2015) geeft de directeur van het Evangelisch Werkverband en ‘motor achter de nieuwe bundel’ Hans Maat aan, dat Hemelhoog waarschijnlijk de laatste bundel van het Evangelisch Werkverband is die in druk verschijnt. De beamer heeft volgens hem de toekomst, en daarom wil de redactie een database van liederen online zetten die dan jaarlijks aangevuld kan worden met zo’n 30 nieuwe liederen. Dat lijkt me een uitspraak die de verkoop van de gedrukte uitgaven niet ten goede zal komen. Maar het is wel eerlijk. En realistisch. Waar we nu nog op kunnen hopen, is dat de redactie van Hemelhoog, de rechthebbenden van het Nieuwe Liedboek, de redactie van de nog te verschijnen liedbundel van de Gereformeerde Bond (begin 2016) en de samenstellers van de talloze andere bundels met elkaar aan een grote ronde tafel gaan zitten om een einde te maken aan het tijdperk van de papieren bundels en allerlei verschillende gebruikslicenties, en te komen tot één online lieddatabase, waarvan het gebruik valt onder één Licentie Voor Het Kerklied. Behalve gebruiksgemak zou het er zomaar toe kunnen leiden dat kerkgangers weer een bijbeltje in hun tas kwijt kunnen in plaats van een of twee liedboeken!

Gerard van Zanden