De Britse klimaatactivist Roger Hallam ontketende eind november binnen en buiten de klimaatbeweging Extinction Rebellion heftige discussies. In een interview met Die Zeit riep hij de Duitsers op om minder emotionele energie in de herdenking van de Shoah te steken. De verbondenheid met de Shoah zou verhinderen dat Duitsland zich emotioneel verbond met de zoveel ernstigere klimaatcrisis. De Duitsers dienden Auschwitz daarom te relativeren.

De oproep van Hallam en de daarop volgende discussie binnen Extinction Rebellion kan je afdoen als iets marginaals uit een enigszins sektarische beweging. Toch is de discussie interessant. De klimaatverandering roept diepe angsten op en activeert apocalyptische denkwijzes. Ik ben ervan overtuigd dat we de komende decennia nog veel van dit soort apocalyptisch denken gaan zien. De uitdaging voor een ‘groene theologie’ zit dan ook niet alleen in een nadenken over de schepping, maar minstens zozeer in een goed denken over wat komen gaat (eschatologie).

Interviews in Die Zeit en Der Spiegel
Roger Hallam (1966) is de belangrijkste grondlegger en ideoloog van de klimaatbeweging Extinction Rebellion (hip afgekort als XR). Hij was een dropout van de prestigieuze London School of Economics, biologische boer in Wales en werkte na zijn failliet aan een proefschrift over burgerlijke ongehoorzaamheid. In 2018 begon hij Extinction Rebellion. Deze beweging wil door hinderacties van burgerlijke ongehoorzaamheid de absolute dringendheid van klimaatmaatregelen aan de orde stellen. Vandaar de naam: opstand tegen de uitroeiing. Begin oktober hield Extinction Rebellion grote blokkadeacties in o.a. Londen, Berlijn en Amsterdam.

Hallam werd onlangs geïnterviewd in Die Zeit en Der Spiegel. De reporter van Die Zeit sprak hem aan op de vergelijking die hij kort daarvoor gemaakt had tussen de reactie op de klimaatcrisis en de reactie op Auschwitz. Roger Hallam antwoordde dat het hem te doen was om een emotionele reactie op de klimaatcrisis, vergelijkbaar met de emotionele reactie op Auschwitz. ‘Alleen emotionaliteit zet mensen er toe aan om enigszins te bewegen’. De Duitse cultuur, vervolgde Hallam, is te veel getraumatiseerd door Auschwitz om plaats te hebben voor een vergelijkbare emotionele reactie op de klimaatcrisis. ‘De omvang van dit trauma (Auschwitz, C.W.) kan verlammen. Dat verhindert, dat men daaruit lering trekt’. En daarom wil hij Auschwitz relativeren. ‘De afgelopen 500 jaar zijn er steeds weer genocides geweest…men zou zelfs kunnen zeggen: dat is bijna een normaal gebeuren… For me Auschwitz is just another fuckery in human history’.

In een iets eerder interview in Der Spiegel voorspelde Hallam een groot graantekort door een zeer sterke opwarming van de aarde. ‘De consequentie is massale hongersnood, die leidt naar massale dood en tenslotte tot ineenstorting van de samenleving. Dit zal leiden tot genocide of massa migratie – of een combinatie van beide…Ecologische ineenstorting betekent sociale ineenstorting. En wat betekent dat? Oorlog, het afslachten van mannen en het verkrachten van vrouwen’. De interviewers van Der Spiegel werpen tegen dat je de klimaatverandering toch niet verantwoordelijk kan houden voor het verkrachten van vrouwen tijdens een oorlog. Waarop Roger Hallam antwoordt: ‘Klimaatverandering is alleen de buizen die neerdalen in de gaskamer. Het is slechts een mechanisme waardoor de ene generatie de volgende vermoordt… het is mijn persoonlijke mening dat de elites de bewuste beslissing hebben genomen om de volgende generatie te vernietigen om zo hun macht te behouden’.

Reactie Duitse Extinction Rebellion
Omdat Roger Hallam aan zag komen dat dit interview opschudding zou veroorzaken, stuurde hij een email naar de Duitse XR-beweging. In deze mail gaf hij suggesties hoe de Duitse XR-beweging om zou kunnen gaan met de opschudding die zou ontstaan over zijn uitspraken. Hij stelde voor dat ze afstand zouden nemen van zijn woorden en zouden benadrukken dat het slechts zijn persoonlijke mening was. Vervolgens zou de Duitse XR-beweging de aanval moeten openen op de pers: dat die eindelijk eens de waarheid over klimaatverandering en de komende catastrofes op zou moeten schrijven. ‘Dit is een wereld waar de helft van de planeet onbewoonbaar zal worden voor mensen. We moeten focussen op de toekomst, niet op het verleden’.

Maar de Duitse XR-beweging voerde Hallams instructies niet uit. Ze distantieerde zich van zijn uitspraken en publiceerde de email die hij gestuurd had. Ook de Engelse XR-beweging distantieerde zich. Hallam zag zich genoodzaakt tot twee keer toe excuses aan te bieden. Ze waren voorspelbaar halfhartig.

Discussies in Nederland
De Nederlandse Extinction Rebellion-beweging verklaarde via een tweet dat ze de uitspraken van Roger Hallam over de Holocaust ‘niet ondersteunt’. Een heel aantal XR-leden vond dat veel te weinig en zij vroegen om een uitgebreide verklaring op de website. Die is er tot op heden niet gekomen. Wel is er een interne discussie geweest op de besloten discussiefora van XR-Nederland.

Deze interne discussie was bedroevend. Ze spitste zich vooral toe op de vraag of Hallam gelijk had dat de Shoah slechts een van de vele genocides was. De discussie kwam af en toe regelrecht in antisemitisch vaarwater terecht. Enkele Joodse XR-activisten haakten af.

De klimaatapocalyps relativeert alles
Lang begreep ik niet waarom mensen niet duidelijk afstand konden nemen van de woorden van Hallam. Tot een van de discussiedeelnemers verklaarde dat ze Hallams woorden weliswaar verafschuwde maar hem ook gelijk gaf, omdat we aan de vooravond staan van een nog afgrijselijker scenario. ‘Staan we niet op de drempel van een wereldwijde gaskamer? Roger Hallam maakt de Shoah niet kleiner, hij maakt de toekomst groter en we kunnen niet zeggen dat we het niet geweten hebben. Wij hebben moeite met zijn uitspraken omdat we nog steeds in de bubbel leven waar de Shoah verleden is en de komende rampen (slechts) toekomst zijn.’

Pas bij het lezen van deze woorden besefte ik hoezeer de klimaatcrisis een apocalyptisch denken oproept. En de kern van dit apocalyptische denken is: er komt iets op ons af dat zo groot en omvattend is dat alles van onze huidige wereld daarbij in het niet valt. Ook de Shoah valt daarbij in het niet en dus kan de energie en de emotie die in het gedenken van de Shoah gestoken wordt, beter gereserveerd worden voor de komende klimaatramp. Gewone morele onderscheiden doen er niet meer toe, want de enige toetssteen voor je handelen is de komende ramp. Zo is alles geoorloofd, ook het bagatelliseren van de shoah of de shoah gebruiken om met opzet een rel te schoppen.
Dit is een gevaarlijk denken. Alles in het leven wordt alleen nog maar betrokken op het voorkomen van de verwachte catastrofe. Dit denken zit ook dicht tegen een volledig nihilisme aan: er komt toch een ramp, dus wat doet het er allemaal nog toe: laten we nog even genieten en de aarde opstoken. Na ons de vuurzee.

Paulus
Het aardige was wel dat ik hierdoor de apostel Paulus nog weer beter begreep. Paulus en de eerste christengemeenten leven vanuit het geloof dat met de dood en opwekking van Jezus de eindtijd is aangebroken. Daardoor is alles anders geworden en met de spoedige terugkeer van Jezus gaat het straks nog heel anders worden. Die zich ontvouwende eindtijd roept de vraag op: wat betekent dat voor ons leven nu. Voor Paulus betekent het dat er een nieuwe gemeenschap van mensen ontstaat, een broeder- en zusterschap waarin alle bestaande onderscheidingen in klassen, seksen en groepen sterk gerelativeerd worden. Het heeft geen zin meer onderscheid te maken tussen een Jood of een niet-Jood, een slaaf of een vrij mens, een vrouw of een man. Paulus ontkent verschillen niet, maar oog in oog met het geweldige van de opstanding en de spoedige terugkomst van Jezus stellen die verschillen niets voor.

Dat is enerzijds een heel sterke relativering van bijna alles, maar tegelijkertijd zit er een utopische opbouw in. Er ontstaat een nieuwe vorm van samenleven.

Daarom zijn juist de zaken die helpen om zo’n nieuwe gemeenschap te bouwen van grote waarde. Ze zijn niet relatief, maar zullen ook in een post-apocalyptische wereld blijven. Liefde zal hetzelfde blijven, en ook hoop en geloof. Wat voor relativering van deze wereld je ook voorstaat: liefde, geloof en hoop moet je nooit relativeren. Daar moet je altijd je gedrag en levenshouding door laten bepalen. Bij Paulus vernietigt de apocalyps niet moraal of wat er goed is in deze wereld – anders dan bij Hallam. Ze helpen integendeel een gemeenschap te bouwen, gedragen door liefde, geloof en hoop.

Geloof
‘Ik doe niet aan hoop’ zei Roger Hallam daarentegen in Die Zeit. Hoop past niet vis à vis de klimaatapocalyps. Dat geeft zijn denken en handelen een hele destructieve richting. Het kan ook haast niet anders dan dat zijn koers uiteindelijk toch uitloopt op geweld – ondanks al de beleden geweldloosheid.

En zelfs al zou Roger Hallam gelijk hebben en de klimaatverandering inderdaad zo erg worden dat er hongersnoden en rampen komen (wat ik niet verwacht!), juist dan is het belangrijk om voor ogen te hebben dat ook deze rampen het einde niet zijn. Meer dan ooit is er op een half verwoeste aarde behoefte aan liefde en hoop, om sociale instorting te beperken en zo’n samenleving te laten overleven en te vernieuwen. En aan geloof dat dit alles draagt.

Coen Wessel

Literatuur: Karin Neutel, A Cosmopolitan Ideal: Paul’s Declaration ‘Neither Jew Nor Greek, Neither Slave Nor Free, Nor Male and Female’ in the Context of First-Century Thought, London 2015.

In de Waagschaal, jaargang 49, nr. 1. 11 januari 2020