Enkele jaren geleden, om precies te zijn in de zomer van 2013 rondde Hans van der Heiden, emeritus predikant te Haarlem, zijn vertaling af van het boek The Prophets, het grote werk van rabbijn Abraham Joshua Heschel over Israëls profeten. De Profeten heeft inmiddels een goede ontvangst gekregen in ons taalgebied. Qua inhoud en qua vormgeving is het ook een schitterend boek. Ik heb het al menigmaal gelezen en raadpleeg het met een zekere regelmaat.

Ik was indertijd benieuwd naar het volgende vertaalproject van Hans van der Heiden en dat bleek desgevraagd de vertaling te zijn van het in 2007 in Londen uitgegeven boek To heal a fractured world-The ethics of Responsibility, geschreven door Jonathan Sachs, emeritus opperrabijn van Groot Brittannië. Sinds ik hiervan op de hoogte ben, is mijn belangstelling voor het leven en werk van Jonathan Sachs gewekt en gegroeid. Hierbij doet zich de gelukkige omstandigheid voor dat de man er een voorbeeldige website op na houdt, die bovendien goed wordt bijgehouden, zodat je steeds van actuele informatie wordt voorzien. Naast inzicht in zijn boeken en commentaren en in wijze lessen die hij voor radio en tv heeft uitgesproken, kun je hier ook zijn toespraken beluisteren, waaronder een scherp betoog over het opkomend antisemitisme in Europa tijdens een vergadering van het Europees Parlement in Brussel.

Inmiddels ligt de vertaling van To heal a fractured world in de schappen van de uitgever en de boekhandels. Op donderdag 22 november jl. is het eerste exemplaar van Een gebroken wereld heel maken. Verantwoordelijk leven in tijden van crisis aangeboden aan onze voormalige minister van justitie Ernst Hirsch Ballin in De Nieuwe Poort te Amsterdam.

Wat is heel in het kort het grote thema van dit boek? Dit laat zich het best samenvatten in de woorden van Jonathan Sachs zelf. Op bladzijde 10 van Een gebroken wereld heel maken lezen we: “Een van de meest kenmerkende en uitdagende ideeën van het jodendom is zijn ethiek van verantwoordelijkheid – de gedachte dat God ons uitnodigt om, zoals de rabbijnen het uitdrukken, ‘zijn partners in het scheppingswerk’ te zijn. De God die de wereld met liefde geschapen heeft, roept ons op om met liefde te scheppen. De God die ons het geschenk van de vrijheid heeft gegeven, vraagt ons daar zo gebruik van te maken, dat de vrijheid van anderen erdoor wordt geëerbiedigd en versterkt. God, de volstrekt Andere, vraagt ons om de menselijke ander de hand te reiken. Hij is niet zozeer een God die als strateeg intervenieert als wel de God die onderwijst. Hij doet niet wat wij graag willen, maar leert ons te doen wat Hij wil. Leven is: door God geroepen worden tot verantwoordelijkheid. Dat is het thema van dit boek.” Ik ben het met de slotnotitie van de vertaler eens dat onze pluriforme, geseculariseerde en geïndividualiseerde samenleving momenteel vóór alles een moreel beraad nodig heeft waarin een consensus wordt gevonden van wat rechtvaardig en humaan is. Dit boek geeft daartoe een heldere en krachtige aanzet.

Het boek Een gebroken wereld heel maken heeft een eenvoudige structuur. Het bestaat uit drie delen: de oproep tot verantwoordelijkheid, de theologie van de verantwoordelijkheid en tenslotte leven in verantwoordelijkheid. De opzet is dus heel schematisch zoals het een goede ethiek van de verantwoordelijkheid betaamt. Het karakter van het boek is sterk verhalend wat het goed leesbaar maakt.

Geloof als protest

Wat sprak mij het meest aan in dit 341 bladzijden tellende boek? Dat is wat in deel I gezegd wordt over ‘Geloof als protest’. In dit hoofdstuk legt Jonathan Sachs uit dat het jodendom geen religie is die ons met de wereld zoals die reilt en zeilt verzoent. Geen sprake van. Het jodendom is ontstaan als een daad van opstandigheid tegenover de grote en machtige rijken van de antieke wereld Mesopotamië en Egypte. ‘Ik ben de Heer, uw God, die u uit Egypte uit de boeien van de slavernij heb bevrijd’, aldus vangen de Tien Woorden aan, die het joodse volk en de volkeren van de wereld uitnodigen richting het ene mensengeslacht op de planeet aarde te gaan. Kinderen moeten die uitnodigende woorden goed in zich opnemen, omdat immers ons aller toekomst op het spel staat. ‘Prent ze uw kinderen in’ lezen we in het boek Deuteronomium. Maar de beroemde joodse commentator Rasji vertaalt het Hebreeuwse werkwoord met ‘inscherpen’. Je leert hier dat onderwijzen in het jodendom iets zeer actiefs is. Het gaat om het slijpen van de geest, het scherpen van het verstand door woord en wederwoord, door vraag en antwoord, oproep en reactie. Kinderen leren tijdens de joodse feesten in de familiekring fundamentele levensvragen te stellen. Van meet af aan wordt een kritische houding aangeleerd. Protest ‘tegen de wereld zoals die is, in naam van de wereld zoals die nog niet is, maar zou moeten zijn’ (blz. 39). Het is dus gewenst zo jong en zo snel mogelijk taalvaardig te worden want taal is een mensen en volkeren samenbindende en toekomstscheppende kracht.

Liefde als daad

In het hoofdstuk ‘Liefde als daad’, eveneens behorend tot deel I over ‘De oproep tot verantwoordelijkheid’, gaat Jonathan Sachs uitvoerig in op een sleutelbegrip uit de Hebreeuwse bijbel namelijk het woord chesed. Wat is chesed? De betekenis ervan is heel moeilijk te vatten in één woord. De schrijver heeft een flink aantal bladzijden nodig om de rijkdom van het woord chesed uit de doeken te doen. Hij begint met het woord ‘liefde’ maar zegt er onmiddellijk bij: ‘liefde’ niet als emotie of hartstocht, maar liefde die tot uitdrukking komt in daden. Liefde als daad. Verbondsliefde. Liefde binnen relaties, binnen verbanden, binnen instituties. Hij zegt: ‘De grote joodse instituties – het huisgezin, de synagoge, de gemeente en de sjoel – zijn de plaatsen waar we de intieme grammatica van wederkerigheid leren, de wetenschap dat liefde niet vruchteloos gegeven wordt en dat we onze kracht leren kennen door onze kwetsbaarheid te delen’ (blz. 69).

Wegen van vrede

Dan is daar nog, eveneens in deel I, dat mooie hoofdstuk getiteld ‘De vriendelijkheid van vreemden’. Dat klinkt misschien wat braaf, maar in werkelijkheid gaat het over de darchee sjalom. Dat is in de joodse wet de benaming van deze vriendelijkheid. Darchee sjalom betekent ‘wegen van vrede’. Sachs beschrijft de twee modellen van vrede, die het jodendom heeft ontworpen. Allereerst het model van de profeten van Israël en vervolgens dat van de rabbijnen. Als illustratie van het profetische model citeert hij de beroemde woorden van de profeet Jesaja die gegraveerd staan op een plaquette tegenover het gebouw van de Verenigde Naties in New York:

 Dan zullen zij hun zwaarden tot ploegscharen omsmeden
en hun speren tot snoeimessen;
geen volk zal tegen een ander volk het zwaard opheffen,
en zij zullen de oorlog niet meer leren.
(Jes. 2:4)

Het is opvallend hoe de rabbijnse opvattingen over de darchee sjalom verschillen van die van de profeten. De rabbijnse wetten missen de grandeur van de visioenen van de profeten. Ze lijken niets meer in te houden dan, zo formuleert Sachs, een – genereus opgevat – pragmatisme. Geen grootse visioenen maar meer kleine-stappen-plannen. Brengen we de profetische en de rabbijnse opvattingen samen als darchee sjalom, dan zien we twee wegen voor ons die zich laten omschrijven als ‘een programma voor vrede in een onverloste wereld’.

Tot bovenstaande thema’s wil ik me beperken. Schatten van joodse wijsheid van eeuwen geleden en van hier en nu liggen hier hoog opgetast. Het verschijnen van Een gebroken wereld heel maken kun je zien als een lichtbaken in een tijd vol verontrustende gebeurtenissen en tendenties in eigen land, in Europa en in de wereld, maar ook en vooral als een krachtig medicijn ter genezing van mens en samenleving.

Henk van Olst

Jonathan Sachs, Een gebroken wereld heel maken. Verantwoordelijk leven in tijden van crisis.  Skandalon 2016, 352 pp., € 29,95.