Begin november van dit jaar is de Engelstalige theologische wereld verrijkt met een boek dat al veel eerder vertaald had moeten zijn: na vertalingen in het Italiaans en Duits is het Bijbels ABC van Miskotte nu beschikbaar voor een publiek dat Engels leest. De verschijning van Biblical ABCs bij Fortress Academic (ISBN 9781978707535) was aanleiding voor de PThU, The Aberdeen Centre for Protestant Theology en de Dr K.H. Miskottestichting om op 8 en 9 november een internationale en zelfs trans-Atlantische online-conferentie te beleggen. Corona heeft ons ook bij mogelijkheden bepaald die we ons eerder veel minder bewust waren, denk ik dan. Een korte impressie van deze twee middagen.

Betere weerstand

Nu waren lezers die alleen Engels lezen niet verstoken van teksten van Miskotte – Als de goden zwijgen bijvoorbeeld is al lang geleden vertaald – maar desondanks is het goed dat deze relatief korte tekst nu gelezen kan worden en zo betrokken kan worden in theologische discussies die Miskotte weliswaar nooit heeft gekend of voorzien, maar waar zijn stem en specifiek: zijn methode van de Naam heilzaam en bevrijdend kan werken.

De vertalers Eleonora Hof en Collin Cornell (inderdaad: in jaargang 49 van dit blad verscheen een tweetal artikelen van hun hand waarin ze een indruk gaven van de vertaling) hebben in ieder geval de hoop dat deze tekst van Miskotte 80 jaar na de eerste verschijning in bezet Nederland ook in heel andere contexten zijn ‘Wirkung’ zal krijgen. In een gezamenlijke lezing vertelden zij wat hen ertoe had gebracht om dit boek nu te gaan vertalen en voor welke keuzes zij daarbij waren gesteld. Wat dat eerste betreft, spreekt de ondertitel van de vertaling al boekdelen: The Basics of Christian Resistance. Zowel Hof als Cornell hebben een scherp oog voor onrecht dat wordt bedreven in naam van het christelijk geloof enerzijds en de noodzaak van een integrerende lezing van de Schriften voorbij en na de historische exegese anderzijds. Hun ‘Introduction’ in de vertaling is kort na de bestorming van het Capitool in januari van dit jaar geschreven en het is duidelijk dat zij verwachten dat de weg die Miskotte wijst heilzaam kan werken in het hopeloos verscheurde Amerika na 2021.

Een belangrijke keuze die ze gemaakt hebben, betreft de tekst die ze hebben vertaald: niet de herziening van het boek van Miskottes hand uit 1966, maar heel bewust de wat rauwere en directere tekst uit de bezettingsjaren. Voor de nieuwsgierigen is achterin nog wel een inventarisatie beschikbaar van de belangrijkste toevoegingen van 1966. Maar het is alsof ze daarmee de urgentie van het boek voor vandaag willen onderstrepen. De versie die destijds in het bestek van enkele maanden door Miskotte werd geschreven om Amsterdammers en Nederlanders toe te rusten tot een ‘Betere weerstand’ zal vandaag diezelfde taak hebben te verrichten onder het nieuwe lezerspubliek.

Verrassend en ontregelend

De conferentie gaf een prachtig beeld van de indruk die kennismaking met dit overrompelende boek in de Engelstalige wereld maakt. Na inleidende lezingen van de Nederlandse Miskotte-kenners Rinse Reeling Brouwer en Mirjam Elbers, volgden op de eerste dag drie korte impressies van leeservaringen in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Katherine Sonderegger, Susannah Ticciati en Christopher Chalamet lieten zien hoe verrassend en ontregelend Miskottes boek is. Zijn gebruik van het begrip ‘heidendom’ bijvoorbeeld, maar ook het spreken over de methode van de Naam – voor veel Nederlandse lezers zo bekend en vertrouwd – blijkt in een andere theologische context ineens onvermoede, maar nog altijd even kritische perspectieven te openen. Op de tweede dag was Phil Ziegler uit Aberdeen niet minder enthousiast over wat hij geleerd had van Miskotte. Het goede van deze bijdragen bestond niet alleen in de inhoudelijke kwaliteit, maar ook daarin dat deze niet-Nederlandse stemmen als het ware een aanzet bleken voor een soort nieuwe kennismaking met die zozeer vertrouwde tekst – zo verging het mij althans. In Nederland immers heeft dit boek zo’n doorwerking gehad in de naoorlogse theologie, dat je sommige dingen niet meer ziet, domweg omdat ze zo door en door vertrouwd geworden zijn. Het verging me als een suppoost die in het Rijksmuseum dag in dag uit naast de Nachtwacht zit en wel meent te weten wat daarop te zien is, tot een gids uit een ander land en een andere cultuur zich voor het doek posteert en aan de toeristen die ze meegebracht heeft uitlegt wat er allemaal gebeurt op dat schilderij dat hij meende te kennen.

Méér teksten

Zo maakte deze conferentie voor mij duidelijk hoe belangrijk het is dat deze teksten die in Nederland zo’n uitwerking hebben gekend ook gedeeld worden met de internationale theologie. Verschillende Nederlandse theologen en theologische scholen zijn al uitvoerig beschikbaar, maar de stem van Miskotte (maar ook die van bijvoorbeeld Breukelman en Noordmans) kán nog maar weinig worden gehoord, omdat de taal een barrière vormt. En dat betekent dat deze theologie die zich op de Schriften laat terugwerpen, die doorvraagt naar de structuren die eigen zijn aan dit getuigenis en die zorgvuldig de wacht betrekt bij de methode van de Naam buiten onze landsgrenzen nauwelijks een stem van betekenis is. Het is niet een vorm van theologisch chauvinisme als ik meen dat we daarmee de internationale theologie iets onthouden dat juist ook nu heel nodig is.

Dat is niet alleen mijn gedachte overigens. Het aardige van een conferentie via Zoom, is dat er gedurende de lezingen en werkgroepen ook chatgesprek mogelijk is. Daar kwamen verhelderingsvragen voorbij, maar naarmate de conferentie vorderde gebeurde daar één ding met name: de vraag naar méér teksten van Miskotte in de Engelse vertaling zwol aan en suggesties voor wat het vervolg zou moeten zijn op deze vertaling werden van allerlei kanten gedaan. Of Eleonora en Collin aan al die verlangens tegemoet kunnen komen, lijkt me zeer de vraag. In ieder geval kan het niet anders dan dat ze geënthousiasmeerd zijn door het warm onthaal dat hun vertaling ten deel is gevallen en het valt alleen maar te hopen dat dat de energie en het plezier geeft om een volgend project op te pakken. Dat er vraag naar is, bewees niet alleen deze conferentie, maar ook het feit dat op de tweede dag ervan met gepaste trots gemeld kon worden dat het boek bovenaan de verkooplijst van Amazon prijkte voor de categorie ‘christian systematic theology’. Waar in 1941 ook mee gerekend zal zijn, daarmee toch zeker niet!

Niels den Hertog

K.H. Miskotte (transl. Eleonora Hof & Collin Cornell), Biblical ABCs: The Basics of Christian Resistance (Lexington/Fortress: Lanham, 2022).

De lezingen van de conferentie zullen op YouTube beschikbaar worden gemaakt. Nadere informatie daarover volgt op www.miskotte.com

In de Waagschaal, jaargang 50, nr. 12. 11 december 2021