Het vertalen van het Bijbels ABC naar het Engels vergt een specifieke vertaalaanpak, toegesneden op het barokke taalgebruik van Miskotte vol neologismen, én met aandacht voor de hedendaagse lezers met hun eigen gevoeligheden in de jaren ’20 van de 21ste eeuw. In het eerste artikel over de Engelse vertaling van het ABC gaven wij een algemeen overzicht van de vertaling, in dit tweede artikel gaan we in op een aantal gemaakte vertaalkeuzes. We bespreken hoe we de afweging hebben gemaakt tussen het vertalen van bepaalde kernbegrippen en gebruik maken van een glos. Ook laten we zien hoe we Bijbelcitaten verwerken en welke afweging we gemaakt hebben ten opzichte van het vertalen van verwijzingen naar de Eeuwige.

Vertaalbeslissingen – vermijden van masculiene taal
Wellicht de meest in het oog springende beslissing is het vermijden van exclusief masculiene taal in de vertaling. Deze beslissing is enerzijds in overeenstemming met theologische impulsen in het werk van Miskotte zelf, en sluit anderzijds aan bij de hedendaagse normen binnen de theologie-beoefening in Noord-Amerika. Onze doelgroep in Noord-Amerika bestaat, in parallel met de oorspronkelijke lezers, uit gelovigen die het Bijbels getuigenis willen leren spellen en die een betere weerstand beogen tegen oprukkend rechts-extremisme. Deze lezers zien, net als wij als vertalers, een samenhang tussen verschillende vormen van uitsluiting en discriminatie. Daarom zou het gebruik van exclusief mannelijke verwijsvoorden voor de Godsnaam een barrière vormen voor het begrijpen van het werk van Miskotte. Miskotte biedt aanzetten voor een manier van omgaan met de Schrift die ook in de huidige tijd, op nieuwe vlakken en fronten, voor bevrijding kan zorgen. We zien met name in zijn nadruk op de particulariteit van de Naam een belangrijke aanzet voor de afwijzing van een exclusief mannelijk godsbeeld. Wij kunnen niet a priori weten wie of wat God is en we kunnen ook de versteende eigenschappen die ons overgeleverd zijn van wat een God zou moeten zijn, onbewogenheid, almacht, alomtegenwoordigheid, niet zomaar toepassen op de Eeuwige. De zelfopenbaring van de Naam laat ons zien wíe God is en stelt heersende godsconstructies onder kritiek. Mutatis mutandis betekent dit ook dat lezers van de Schrift niet a priori kunnen weten dat er over God in primair mannelijke termen gesproken moet worden. Het spellen van de Schrift zal moeten uitwijzen of mannelijkheid überhaupt een relevante categorie is om te spreken over de Eeuwige.

In de vertaling zijn dus alle persoonlijke voornaamwoorden die naar de Naam verwijzen met een mannelijk woord (Hij, Hem, Zijn) vervangen door ofwel ‘God’, ofwel ‘Godself’, ofwel ‘One.’ Vooral de vervanging van ‘Hem’ door ‘One’ past goed bij het karakter van Miskotte’s denken. We zien hier een parallel met de vertaalbeslissing van Pieter Oussoren in de Naardense Bijbel, die de Godsnaam met ‘de Ene’ vertaalt. Hoewel ‘one’ in het Engels vaak weinig nadruk heeft als een onpersoonlijk voornaamwoord, krijgt ‘One’ met een hoofdletter juist extra nadruk en benadrukt het de singulariteit van de Naam. In gedeeltes waar Miskotte de liefde van de Eeuwige op een bijna lyrische manier uitdrukt, geeft de vervanging van ‘Him’ door ‘One’ een extra nadruk aan de omvattendheid van de liefde. God als de liefhebbende wordt op deze manier “the One who Loves.”1Hoofdstuk 6, paragraaf 89, editie 2016.

Ook in gedeeltes waar Miskotte de uniciteit van de NAAM benadrukt blijkt ‘One’ een passende vertaling te zijn. In het volgende gedeelte is door de vertaling met ‘this One’ ook een deel van het accent dat Miskotte plaatst (“Hém), meegekomen:

To consider that this One holds all power, including the power over everything that happens to us, even “omnipotence”—to consider that even death is no limit to this God—such considerations leads to thanksgiving, just like the patriarchs rendered to God.

“Te denken, dat Hém nu juist ter beschikking staat álle macht, de macht over alles wat ons wedervaren kan, de ‘almacht’ – te denken, dat ook de dood voor Hem geen grens is – zulk denken brengt tot danken, als de patriarchen deden.”2Hoofdstuk 4, paragraaf 56, editie 2016.

Bijbelcitaten
De Bijbelcitaten zijn overgenomen uit de NRSV, New Revised Standard Version, (1989), omdat deze vertaling én breed gebruikt wordt in de Verenigde Staten én aansluit bij de vertaaltraditie teruggaand op de King James. De NRSV is een herziening van de Revised Standard Version (1952), zelf leunend op de American Standard Version, die een herziening wilde zijn van de King James Version (1611). Miskotte citeert uit de Statenvertaling, maar volgt echter de tekst niet altijd woordelijk en past deze soms ligt aan. Ook verschilt de Engelse vertaaltraditie van de Nederlandse en is de gevoelswaarde van de NRSV niet altijd equivalent aan de Statenvertaling. Daarom vervangen we soms een woord uit de NRSV met een beter passende term uit de King James Version, of passen we op bepaalde punten de NRSV aan. Voor de lezer is dit altijd duidelijk te zien, vanwege de toevoeging: “NRSV (Redacted).”

Miskotte geeft niet altijd aan waar hij een Bijbelcitaat gebruikt, en de grenzen tussen citaat en allusie zijn soms vloeiend. In navolging van de Duitse vertaling geven wij bij een citaat of allusie tussen haakjes de vindplaats, ook als Miskotte dat zelf niet doet.

Glos voor “grondwoorden” en aanverwante termen
Ons doel voor de vertaling is Miskotte toegankelijk te maken en te houden voor nieuwe generaties Engelstalige lezers én om het gedachtegoed van Miskotte breder ingang te laten vinden in de Engelstalige theologische wereld omdat Miskotte’s stem en bijdrage uniek is en nog niet eerder door een breed publiek werd gehoord. Dragend idee in het ABC zijn de grondwoorden: de woorden die “de geestelijke grammatica der Schriften” vormen. 3 Hoofdstuk 1, paragraaf 21, onder: “Het begrip”, editie 2016. Dit idee, waar ook Breukelman verder op heeft voortgebouwd, verdient het ons inziens om in de Engelse taalgemeenschap opgenomen te worden. Op deze manier blijft de unieke stem van Miskotte hoorbaar, ook in de vertaling. Miskotte speelt trouwens met een grote variëteit aan termen die samengesteld zijn met “grond” en waarvan sommigen neologismen zijn en sommigen ook in andere vakgebieden gebruikt worden. Wij vonden de volgende vormen: grondbestek, grondstructuur, grondpatroon, grondtaal, grondvorm, grondterm, grondbetekenis, grondgedachte en grondkarakter. Deze zullen in de vertaling weergegeven worden door het Nederlandse woord te laten staan én daarachter tussen haakjes een vertaling te geven.

Invloed van vertaaltraditie van Karl Barth
Waar mogelijk hebben we willen aansluiten bij de vertaling van Barth en de weergave van Barthiaanse theologie in het Engels. Collin’s expertise op het gebied van dialectische theologie heeft ons geholpen om gebruik te kunnen maken van weergaves die in de Engelstalige wereld gebruikelijk zijn. Ook hebben we ter verduidelijking de Duitse vertaling van het Bijbels ABC geraadpleegd om de vertaling van een aantal kernbegrippen na te gaan.

Concreet betekent dit bijvoorbeeld voor dat het zelfstandig naamwoord ‘gebeuren’ doorgaans vertaald wordt met ‘event.’ Deze vertaling geeft een actieve dimensie aan de tekst.

This is more than teaching! It is instead a momentary wonder: the event of the eternal Word.

“Dat is méér dan leer! Dat is het wonder van het ogenblik, het gebeuren van het eeuwig Woord.” 4 Hoofdstuk 2, paragraaf 10, pagina 33, editie 2016.

Duits en Nederlands gaan vanwege hun etymologische verwantschap vaak gelijk op, maar dit geldt lang niet altijd voor het Engels. Sommige kernbegrippen in zowel Barth’s als Miskotte’s werk zoals Zaak [Sache] en geschieden [geschehen] hebben geen natuurlijk Engels equivalent. Zaak vertalen we met “subject matter” of “fundamental matter,” maar beiden zijn niet zo kernachtig als het origineel. Geschieden wordt doorgaans met ‘to happen’ vertaald.

Het leerhuis is tenslotte een geval apart. Wij vertalen leerhuis naar Lehrhaus, dus naar het Duits. De genealogie van het Nederlandse leerhuis gaat rechtstreeks terug op het Lehrhaus van Franz Rosenzweig, zoals hij dit idee uiteenzet in een uitgebreide brief uit 1920 over onderwijs en concreet gestalte kreeg in Frankfurt.

Ter afsluiting
Het vertaalproject is de afgelopen jaren met ons meegegaan als een constante temidden heel wat veranderingen in ons leven. Collin promoveerde in de tussentijd en nam een positie aan als visiting professor Old Testament aan in Sewanee, University of the South in Tennessee. Eleonora verhuisde naar België om bevestigd te worden als predikant aan de Verenigde Protestantse Kerk België en woont en werkt nu in Ieper. Miskotte bleek en blijkt een dierbare metgezel wiens woorden ons preken en schrijven blijven stempelen. Ook nu te midden van de coronacrisis blijft het vertaalwerk de moeite waard omdat we erop vertrouwen dat déze God die zich geopenbaard heeft als de nabije met ons meegaat. We hopen dat deze twee artikelen geholpen hebben om doel en methode van deze nieuwe vertaling te kunnen plaatsen. Beide vertalers zullen ook na dit project Miskotte nog niet loslaten, en zullen te zijner tijd weer verslag uitbrengen van de receptie van Miskotte in de Angelsaksische wereld.

Eleonora Hof, met medewerking van Collin Cornell.

Dr. E. Hof is predikant te Ieper (Verenigde Protestantse Kerk België)

Dr. C. Cornell werkt als visiting assistant professor aan de School of Theology van The University of teh South ( Sewanee, USA)

In de Waagschaal, jaargang 49, nr. 8. 22 augustus 2020