De afgelopen maanden hebben Europese landen in een ijzingwekkend tempo de ooit zo zwaar bevochten burgerlijke vrijheden aan banden gelegd. De vrijheid van vergadering, van godsdienst, alsmede het recht op onderwijs en op vrij reizen zijn feitelijk buiten werking gesteld. En ook ons sociale leven en de economie zuchten diep onder deze ‘gezondheidsdictatuur’ (Ilja Leonard Pfeiffer). Alles wordt geofferd om het vege lijf te redden. Waarom? Omdat de vraag naar wie wij zijn niet anders meer dan met behulp van de biologie beantwoord kan worden: wij zijn immers ons lichaam. Niet alleen is onze cultuur tot op het bot geseculariseerd, ook is zij van elk ideaal ontdaan. Dat betekent dat er niets meer is waarvoor wij zouden willen sterven – en dus is er ook weinig meer dat ons leven definieert dan het feit dat wij ademen, eten, in biologische zin bestaan.

De obsessie met gezondheid is uiteraard niet nieuw: sinds de oudheid, en waarschijnlijk ver daarvoor, wensen de mensen elkaar gezondheid toe: Salve! Salute! Gezondheid! Elkaar groeten is elkaar lengte van jaren toewensen. Al duizenden jaren begrijpen mensen dat een gezond lichaam een voorwaarde is om het goede leven te leven. Maar nu de vraag naar het goede leven in deze ideologisch magere tijden nauwelijks meer gesteld wordt, laat staan dat we het eens zouden worden over het antwoord daarop, is het in standhouden van ons lichaam het enige dat rest. In tegenstelling tot de optimisten die menen dat corona ons bepaalt bij ‘waar het echt om gaat’, lijkt mij dat het virus de reductie van de mens tot een biologisch lichaam alleen maar heeft versterkt en bespoedigd.

Daarom is de Engelse wens aan de niezende naaste eigenlijk erg mooi. Niet ‘Gezondheid!’, maar ‘Bless you!’. Ik begrijp ook wel dat daar in de volksmond hetzelfde mee bedoeld is, maar een gezegend leven roept een wereld aan andere ervaringen op: is een gezegend leven hetzelfde als een lang of gezond leven? In bijbelse zin is ‘leven’ niet zomaar hetzelfde als biologisch bestaan. Wie biologisch bestaat kan in bijbelse zin ‘dood’ zijn en andersom (Zuurmond). Leven is een leven in relatie, een leven van horen en ontvangen. En niet in de laatste plaats een leven dat zich geeft.

Dat de gemeente – kerk en synagoge – momenteel niet of nauwelijks kan samenkomen, is een ramp. Een ramp vanwege haar fysieke voortbestaan, zeker, maar vooral omdat er nu nauwelijks nog een kritisch woord in deze wereld wordt gehoord ten aanzien van onze obsessie met onze lichamelijke gezondheid.

Mirjam Elbers

In de Waagschaal, jaargang 49, nr. 6. 30 mei 2020