Eind 2018 kwam in Oekraïne een van het patriarchaat van Moskou onafhankelijke orthodoxe kerk van de grond. De nieuwe kerk is een fusie van een aantal orthodoxe kerken in Oekraïne. De oecumenische patriarch van Constantinopel, Bartholomeus I, tekende begin januari de zgn. tomos waarmee hij de nieuwgevormde Orthodoxe kerk van Oekraïne zelfbestuur verleende. Dit alles was zeer tot het misnoegen van het patriarchaat van Moskou, dat in oktober 2018 alle banden met Constantinopel verbrak en haar leden verbood om deel te nemen aan missen of huwelijken in een kerk van Constantinopel.

De vorming van de nieuwe kerk is een rechtstreeks resultaat van het herlevende Oekraïense patriottisme. Na de Russische inval in Oost-Oekraïne en de Krim in 2014 kwam in grote delen van Oekraïne een groter besef van nationale eigenheid van de grond. Het zorgde er voor dat het land niet onder de Russische inval bezweek. Op de achtergrond speelt het Oekraïense trauma van de eeuwenlange Russische onderdrukking met als dieptepunt de door Stalin afgedwongen hongersnood (Holodomor) in 1932-1933. In dezelfde tijd werd door de communisten een onafhankelijke Oekraïense kerk – met meer democratische vormen en een liturgie in het Oekraïens – onderdrukt ten gunste van de Russisch Orthodoxe kerk.

Het conflict tussen Moskou en Kiev heeft verlammende kanten. Overal in de orthodoxe wereld voelen kerken zich genoodzaakt positie te kiezen, met alle interne ruzies die dit weer oproept. De voortgang van het oecumenische gesprek wordt door het conflict voor vele jaren geblokkeerd. Elke mogelijke vooruitgang van het gesprek met Moskou, zal argwanend bekeken worden in Kiev en Constantinopel en omgekeerd. Voor emeritus-paus Benedictus XVI, die zoveel energie in zijn toenadering tot Moskou stak, zal het een harde klap zijn. In de Wereldraad van Kerken liep men al op eieren in de omgang met de orthodoxie; de samenwerking zal nu nog moeizamer gaan.

Zoals elke kerkfusie ging ook deze niet zonder keiharde interne strijd. Maar als de kerk in Oekraïne er in slaagt om de geboortepijnen te boven te komen, dan kan de nieuwe kerk ook een positieve uitwerking hebben. De liturgie in de volkstaal van de Orthodoxe Kerk van Oekraïne en een meer democratische vorm van kerk-zijn kan een stimulans zijn voor andere orthodoxe kerken. De Orthodoxe Kerk van Oekraïne is de tweede in omvang binnen de orthodoxe wereld. Als daar een vernieuwingsbeweging zich doorzet dan straalt dat uit naar de hele orthodoxe wereld, inclusief Rusland.

Coen Wessel

In de Waagschaal, jaargang 28, nr. 10. 12 oktober 2019