De Toer Reeks is een serie boekjes die het kerkelijke vormings- en toerustingswerk willen ondersteunen. Onlangs verscheen deel 17, Een Jood, geraakt door Jezus. Paulus radicaal opnieuw. Een boekje over Paulus past goed in de reeks. De apostel is een centrale figuur in het Nieuwe Testament, maar in de kerk van vandaag is hij omstreden. Reden genoeg om mensen vertrouwder te maken met zijn wereld en zijn denkbeelden.

De auteurs van het boekje benaderen Paulus via wat zij de nieuwste stand van zaken in het theologische Paulus-onderzoek noemen. Ze vatten die stand van zaken samen met zinnen als ‘Paulus was geen christen’, ‘Paulus was een jood’. Tegen deze werkwijze en haar resultaten valt het een en ander in te brengen. Het eerste is dat het boekje de sfeer ademt van ‘aardig doen over Paulus’. ‘Paulus was geen gemakkelijke man en briefschrijver. Maar wel een geniale, die de wereldgeschiedenis een ongelooflijke draai heeft gegeven’ (9). Het is dezelfde badinerende bejegening die Luther het afgelopen jaar veelvuldig ten deel is gevallen (en die Luther ook in dit boekje weer ondergaat): hij is een driftige man, kind van zijn primitieve tijd, maar bij nader inzien goed voor een aantal inzichten waarmee hij van wereldhistorische betekenis is geweest. Mijn bezwaar is, dat Paulus hier met maatstaven wordt gemeten die ver afliggen van de maatstaven die hij zelf hanteerde. Paulus wilde een getuige van de waarheid zijn, maar hier wordt hij gewaardeerd als iemand die joods is gebleven en toch een draai aan de wereldgeschiedenis heeft gegeven. Braaf zo, Paulus.

Een tweede, verwant, bezwaar, is dat de controversen rond Paulus worden behandeld als een identiteitskwestie. Dat is een even modieuze als betreurenswaardige strategie. In het boekje gaan de schrijvers uit van twee groepen met een min of meer vaststaande identiteit, de joden en de christenen, waarvan de eerste groep duidelijk zwakker is dan de tweede. Daarom is er behoefte aan een vergelijk, waarbij het billijk is dat de christenen een voornaam stuk uit hun schaakspel, Paulus, offeren. Ik ontken niet dat er goede gronden zijn om te zeggen dat Paulus geen christen was in de later gangbare betekenis van het woord, maar ook de joodse identiteit was in Paulus’ dagen nog in ontwikkeling. De controverse rond Jezus en hem ging juist om de vraag wat nu eigenlijk ‘jodendom’ was. Als je de vraag of Paulus jood was of christen invoert in de discussies waaraan Paulus zelf deelnam, projecteer je een moderne identiteitskwestie terug in de geschiedenis. Paulus en zijn geschriften moeten dan aan een externe eis voldoen, die hun onbekend was.

De auteurs schermen met recent theologisch onderzoek dat zich bedient van titels als A Radical New Perspective on Paul. Dit zou hebben aangetoond dat Paulus niet zo negatief over de wet oordeelde als met name Luther heeft doen voorkomen en dus ‘joodser was’ dan wij denken. Aangenomen dat er zoiets bestaat als een ‘radical new’ perspectief op Paulus, slagen de auteurs er niet in – wellicht door de noodzakelijke beknoptheid van hun bijdragen – om dit perspectief uiteen te zetten. Het blijft bij subtiliteiten (in de vertaling van Romeinen 1:17 moet ‘geloof’ vervangen worden door ‘vertrouwen’ etc.) die wat mij betreft niet in verhouding staan tot de grote conclusies die worden getrokken.

Dit brengt mij bij mijn laatste bezwaar. Ik onderschrijf het doel om mensen dichter bij de Bijbel en dichter bij Paulus te brengen. Maar door hun badinerende ‘aardig doen over Paulus’, hun identiteitspolitieke agenda en hun haast lachwekkende getamboereer op radicaal nieuwe inzichten schuiven de auteurs Bijbel en apostel naar het tweede plan. Wat voorheen heilige tekst was, wordt door hun tussenkomst primitieve moeilijkdoenerij waar alleen wetenschappers nog iets betamelijks van kunnen maken. ‘Paulus schrijft (…) nauwelijks navolgbaar en verstaanbaar voor hedendaagse hoorders en lezers, tenzij iets over de joodse context erbij verteld wordt. En dan nog blijft het moeilijk.’ (44) Hoe een dergelijke benadering de kerkelijke vorming en toerusting dient, is mij niet duidelijk.

Udo Doedens

Eeuwout van der Linden red., Een Jood, geraakt door Jezus. Paulus radicaal opnieuw, Boekencentrum, 2017, 88 p., € 8,99