Eén keer maakt Ariaan Baan, de auteur van Virtuoos Leven, een vergissing. Namelijk op bladzijde 106. De auteur heeft het daar over ‘ons’ theologen. Terwijl theologen volgens mij juist niet tot de doelgroep van zijn boek horen. Daarvoor is Baans werk te expliciet en veronderstelt het te weinig voorkennis. Met didactische vaardigheid en soepele pen neemt Baan de gemotiveerde leek, het geïnteresseerde gemeentelid, de jongere die wil groeien in geloof bij de hand en nodigt hem en haar uit tot een deugdzaam leven.

Deugden

Ariaan Baan heeft een progressieve hersenziekte en wil een theologisch testament achterlaten. Zijn deskundigheid ligt bij het werk van Stanley Hauerwas, zijn gedrevenheid bij een klassiek christelijk geloof. Na een kort historisch overzicht behandelt hij achter elkaar de drie christelijke deugden geloof, hoop en liefde, én de vier deugden die al sinds de Griekse filosofie gepropageerd worden: matigheid, rechtvaardigheid, dapperheid en verstandigheid. Alle zeven deugden krijgen een eigen hoofdstuk met een inleiding, verwijzingen naar antieke denkers, Bijbelse connotaties, citaten van Thomas van Aquino en hedendaagse denkers, waarna Baan de verschillende visies afweegt en een eigen positie inneemt.

Op deze positie stelt Baan enerzijds dat het goede leven door mensen te bereiken is – door inzet en oefening – terwijl we anderzijds voor dit goede leven volledig afhankelijk zijn van God. Het is God die ons de deugd schenkt en het is de Geest die het mogelijk maakt dat wij ons deze deugd kunnen toe-eigenen, dat we ons erin oefenen, trainen. Het is jammer dat Baan verder weinig aandacht besteedt aan de praktijk. Ik had graag van hem geleerd hoe in zijn ogen Geest en mens samenwerken, hoe de Geest samen met ons ons karakter transformeert, heiligt, vormt.

Wel stelt Baan – in navolging van zijn leermeester Hauerwas – duidelijk dat de kerk de meest geëigende oefenplaats is. Volgens hem staan kerk en wereld tegenover elkaar, al moet hij bekennen dat ook niet-gelovigen deugdzaam kunnen zijn. Dat noemt hij een theologische puzzel (blz. 108). Die puzzel lost hij op door te stellen dat de Geest verder reikt dan de kerkgrenzen.

Midden in zijn boek onderbreekt Baan zijn strakke opzet voor een weerwoord op De meeste mensen deugen van Rutger Bregman. Bregman ruilt in zijn bestseller een negatief mensbeeld in voor een positief mensbeeld. Baan komt met een eenvoudige en uiterst krachtige tegenwerping: ‘We hebben geen positief, maar een realistisch mensbeeld nodig’ (blz. 132), waarna hij schetst hoe dubbelhartig mensen zijn, in de Bijbel en in het gewone leven.

Vergeving

De frisse titel Virtuoos leven is, zo legt Baan zelf uit, door de uitgever bedacht. ‘Virtuoos’ is afgeleid van het Latijnse virtus, dat deugd betekent. In het Nederlands betekent virtuoos evenwel dat iemand ergens erg goed in is. En dat maakt de titel voor mij discutabel. Want ik vraag me af of Baan wel virtuositeit beoogt. Heel goed zijn in rechtvaardigheid, dapperheid, kan leiden tot hoogmoed, waartegen we ons volgens de schrijver juist moeten verweren. Baan noemt Dorothy Day als een uitgesproken voorbeeld van een deugdzame gelovige, maar anderzijds geeft hij toe dat velen haar niet zullen kunnen navolgen. ‘We blijven fouten maken en hebben steeds weer Gods vergeving nodig. Toch is het mogelijk om de macht van zonde steeds verder in te perken en kunnen we uitgroeien tot verstandige mensen.’ (blz. 139) Kortom Baan kan de spanning tussen – enerzijds – jezelf inspannen voor het goede leven en – anderzijds – het goede leven uit Gods hand ontvangen, niet opheffen.

Gerechtvaardigd, maar zondaar

Baan weeft zijn eigen leven, inclusief zijn ziekte, in zijn betoog en dat maakt het boek minder theoretisch, meer doorleefd. Mede daardoor kan ik mij voorstellen dat veel mensen houvast zullen vinden in deze compacte en afgewogen inleiding. Baan geeft overigens in het begin al aan dat hij aansluiting vindt bij veel grote denkers uit de kerkgeschiedenis. Alleen niet bij Luther (blz. 47). De grote reformator was wars van elk moralisme en kwalificeerde daarom de Ethica van Aristoteles als het slechtste van alle boeken. En daarin vind ik ook een verklaring voor mijn eigen ongemakkelijke gevoel bij Baans werk. Want is zijn beschrijving van het goede leven niet te mooi, te rond en te egaal? Ja, we zijn gerechtvaardigd, maar ook nog steeds zondaar. En bovendien: is Christus niet juist daar waar het goede leven barsten vertoont? Deze bezwaren zeggen natuurlijk meer over mezelf dan over Baan in wie ik wel degelijk een getuige van Gods goedheid ontwaar.

Hetty Boersma

Ds. H. Boersma is protestants predikant te Enkhuizen.

Ariaan Baan, Virtuoos leven. Zeven deugden om goed te leven in een doorgedraaide wereld, Utrecht: KokBoekencentrum Uitgevers, 2025, 223 bladzijden.

Streamers:

‘We hebben geen positief, maar een realistisch mensbeeld nodig’

Baan kan de spanning tussen – enerzijds – jezelf inspannen voor het goede leven en – anderzijds – het goede leven uit Gods hand ontvangen, niet opheffen.

Baan weeft zijn eigen leven, inclusief zijn ziekte, in zijn betoog en dat maakt het boek meer doorleefd.

In de Waagschaal, nr. 4, 5 april 2025