De opkomst van het populisme zou enerzijds voortkomen uit economische onzekerheid, dus aantasting van bestaanszekerheid, anderzijds uit afschuw over verlies van traditionele waarden door migratie, diversiteit, genderinclusiviteit, etc. Dit laatste heeft veel mensen doen besluiten op Trump te stemmen. In conservatieve kring is hij al betiteld – met een term uit 2 Thessalonicenzen – als katechon, degene die allerlei van dat soort ontwrichtende maatschappelijke ontwikkelingen zou kunnen tegenhouden. Project 2025 wil afrekenen met de huidige wetteloze mens, Amerika transformeren tot een conservatief-christelijke staat en de vertrouwde civil society herstellen.

Is Trump te zien als katechon? De vraag brengt ons bij politiek filosoof en rechtsgeleerde Carl Schmitt (1888-1985), die vanwege zijn NSDAP-lidmaatschap niet onomstreden is. In zijn werk staat het begrip katechon centraal, verwijzend naar 2 Thessalonicenzen 2, 6-7, waar Paulus spreekt over de weerhouder of tegenhouder van de komst van de Antichrist, die zich in allerlei wetteloze ontwikkelingen al zou aandienen. Een gangbare interpretatie is, dat de (Romeinse) overheid deze katechon vertegenwoordigt, maar voor Schmitt kon het ook de (Duitse) RK-kerk zijn. De Antichrist is bezig met het inleiden van de chaos, openbaart zich al, maar een sterke overheid of kerk kan als ‘weerhouder’ fungeren en die komst vertragen.

 

Mysterie, maar niet van Godswege

Bedoelde Paulus dit? De passages waarin hij spreekt over de katechon hebben aanleiding gegeven tot de nodige theologische discussie, vertalingen zijn niet eenduidig, in handschriften ontbreken woorden. In een studie van rechtsfilosoof Marc de Wilde (Verwantschap in extremen, 2008) treffen we een overzicht aan van theologische interpretaties. Kerkvaders Hippolytus en Tertullianus waren nog overtuigd van de staatstheologische duiding, maar Augustinus wist zich daarmee geen raad. In de 20^ste eeuw deed het Rijksidee zich gelden. Referentie is het Heilige Roomse Rijk. Het nieuwe Duitse rijk zou een ‘definitieve ordening van de wereld’ belichamen en zelfs het ‘aardse rijk Gods’. Voor August Strobel was katechon echter een formeel begrip, ‘terminus technicus voor de in het wereldplan Gods ingecalculeerde parousia-vertraging en als zodanig zonder nadere inhoud’. Er zou in deze wereld geen macht zijn die de eindtijd ophoudt, er is slechts ‘het verwijlen van de tijd zelf’, door gelovigen ervaren als uitstel.

Dietrich Bonhoeffer gaf een ‘rijkskritische interpretatie teneinde de ‘mystieke rijksutopie’ van de nationaalsocialisten als een fatale verwarring van het tijdelijke met het eeuwige te kritiseren’, aldus De Wilde. In zijn Ethik schrijft Bonhoeffer: ‘Voor de laatste val in de afgrond (…) kan slechts tweeërlei ons behoeden: het wonder van een geloofsopwekking en de macht die de bijbel als de ophoudende aanduidt’. Hij identificeert deze macht als een ‘met sterke fysieke kracht uitgeruste ordemacht’, een ‘statelijke ordemacht’ die ‘tot taak zou hebben om het kwaad te bestrijden’. Maar aan het kwaad zelf is nooit te ontkomen, ook ‘de ophoudende zelf is (…) niet god, is niet zonder schuld (…), God bedient zich van hem om de wereld te behoeden voor het verval.’

Karl Barth komt in De Wilde’s overzicht voor omdat hij een brief had ontvangen van de tot het Rooms-katholicisme bekeerde hoogleraar kerkgeschiedenis Erik Peterson. Deze noemde Carl Schmitt, zijn collega aan de Universiteit van Bonn, ‘de enige verstandige man’ daar, die voor een professor ook nog ‘bijzonder geestrijk’ is. In de KD verwijst Barth naar 2 Thessalonicenzen 2, 6-7 en maakt duidelijk dat het bij het ‘mysterie van de wetteloosheid’ niet gaat om een mysterie van Godswege. En dat is uitzonderlijk voor een bijbels mysterie. Barth legt verbanden met het OT en Openbaringen, met name passages over het Beest. Overigens is bekend dat Barth de theologie van Schmitt afwees.

 

Grootruimte

Een ander begrip bij Schmitt is Grossraum. Het gaat niet meer om staten en naties, de wereld bestaat uit grootruimtes. In Nazi-Duitsland werd dit vertaald in het beruchte geopolitieke begrip Lebensraum. Dergelijke ruimtes ontstaan vooral door economische en technologische ontwikkelingen. Voor Trump is Amerika zo’n grootruimte, en die kan nóg groter: de Golf van Mexico, Panama, Canada, Groenland en ook het grondstofrijke Oekraïne zouden kunnen worden ingelijfd. Gaza kan er bij als Riviera. Trump heeft daarvoor nog wel wat hotels in de aanbieding en lijkt in het voetspoor te treden van Conrad Hilton, die overal zijn hotels wilde bouwen om daarmee wereldwijd kleine stukjes Amerika te verwezenlijken: paradijsjes van alledaags Amerikaans comfort. De technologische ontwikkeling van Trumps grootruimte wordt vertegenwoordigd door ene Musk, die met ruimteschepen en satellieten de kosmos eraan toevoegt. Met straks een hotel op Mars?

Poetin vertegenwoordigt voor Trump ook zo’n grootruimte, dus is hij gesprekspartner, en hij begrijpt dat Poetin die grootruimte in zijn oorspronkelijke omvang van het Russische rijk wil herstellen. Dat hij daarvoor Oekraïne aanviel, dus eigenlijk als agressor moet worden gezien, doet niet ter zake. Poetin heeft gevochten voor wat hij waard was, het heeft hem geld en mensen gekost, en dat moet worden beloond. De schuldvraag hoeft niet te worden gesteld, de verhouding van deze grootruimtes is transactioneel, zoals het handelen van Trump geregeld wordt getypeerd, alles is een deal.

 

Grootmacht

In een wereld van grootruimtes spelen internationale instituties geen rol, die kunnen verdwijnen, lidmaatschappen kunnen worden opgezegd, financiële steun ingetrokken. Een grootruimte is een grootmacht en vraagt om een machtige leider. Een wereld van grootruimtes is een spel van die leiders. In De afdaling in de hel verwijst historicus Ian Kershaw naar Schmitt, die pleitte voor een leider die symbool zou staan voor eenheid én in staat was besluitvaardig te werk te gaan, desnoods zonder wettelijke beperkingen, om het publieke belang te dienen. ’De wet was niet langer de samenbindende factor: ‘Nee die band was eerder afgeleid van het decisionisme van de soevereine macht die verantwoordelijk was voor de handhaving van de orde’. Vanuit die gedachtegang zou Schmitt ‘later het idee van de Führerstaat helpen legitimeren’, constateert Kershaw. Schmitt pleitte op basis van een analyse van de dictatuur in het antieke Rome voor de soevereine rol van een president. In Rome kreeg een dictator volmachten om de orde binnen een bepaalde tijdsspanne te herstellen.

Tegenover deze commissionaire dictatuur stelt Schmitt de soevereine dictatuur, ‘die niet het hertstel van de orde beoogt, maar de installatie van een nieuwe orde’. Herkennen we de ambitie van de huidige leider van grootruimte Amerika, die zich al heeft vergeleken met Napoleon, graag decreten uitvaardigt en wetten aan zijn laars wil lappen? Zijn politiek immers maakt alle wetten overbodig, en als de rechters niet doen wat hij wil, worden ze ontslagen. De politieke leider wil zelf zijn rechters benoemen. Als in een democratische samenleving de ordeloosheid zich openbaart, zijn wetten dus niet langer apolitiek. In Nederland zien we ook dat de vermeende ordeloosheid als gevolg van migratie en stikstof niet door het kabinet wordt opgelost binnen bestaande wetgeving; de betreffende ministers veranderen liever de wetten dan dat ze beleid voeren en vallen rechters en Raad van State af. Intussen worden rechters bedreigd op sociale media.

 

Europa

Waar blijft Europa? Dat is niet zo’n grootruimte en telt dus niet mee, het is een onsamenhangende hoeveelheid naties zonder echte leider. Wat is het bestaansrecht van Europa? Filosofe Julia Kristeva  wees op het speelse karakter van de Europese mens, de lol om er te zijn, vrijheid als essentie. Maar misschien leidt zo’n visie slechts tot allerlei maatschappelijke gekkigheid, die – aldus Vance – een bedreiging vormt van binnenuit?

Walter Schubart voorspelde in zijn gelijknamige boek de komst van de nieuwe Europese mens. Die mens zou afkomstig zijn uit Rusland, want dat land zou het onsamenhangende stel landjes dat zich Europa noemt niet alleen militair gemakkelijk kunnen verslaan, het vertegenwoordigde ook de messiaanse ziel ‘die de richting van het absolute volgt en al-besef heeft’. De westerse cultuur was daarentegen zielloos, ‘vorm zonder leven, een lege huls’. Kwamen we hier al in aanraking met het Russische conservatieve messianisme, dat Rusland ziet als katechon die de Antichrist, die in het westen al voet aan de grond heeft gezet, moet tegenhouden? Zowel de EU als de USA zouden toegeven aan de krachten van Anomia. Het is een visie die de Russische politiek mede bepaalt (Maria Engström, Contemporary Russian Messianism, 2014).

De geboorte van die ‘nieuwe Europese mens’ zou volgens Schubart plaatsvinden in de 20^ste eeuw, die een apocalyptische tijd vertegenwoordigde. Maar de komst werd kennelijk vertraagd, opgehouden, constateerden wij in IdW jrg 52, nr 4, ook de 21^ste eeuw lijkt niet vrij van apocalyptiek. De hoeveelheid landjes die Europa vormen krabben zich nu achter de oren en moeten een grote meneer worden met eigen defensie, zelf hun broek ophouden. De militaire industrie op gang brengen en bouwen aan een ‘fysieke ordemacht’, want Rusland is de bedreiger.

 

Populistische interpretatie

Is Trump de katechon die de orde- en wetteloosheid van de (post)moderne mens kan tegenhouden? Of is hij juist degene die ordeloosheid creëert? De uitleg van het begrip is niet eenduidig. Laten we de eerste katechon-versie de populistische interpretatie noemen, die resoneert met het gedachtegoed van Carl Schmitt. Dat deze interpretatie ook conservatieve christenen en populisten in Nederland aanspreekt, bleek al uit het boek De toekomst van de stad (2005) van Bart Jan Spruyt. Maar doet deze interpretatie niet tekort aan het mysterie van de katechon? De geschiedenis van de theologische discussie over dit onderwerp, en de verschillen in Bijbelvertalingen, doen dit op zijn minst vermoeden. En wordt recht gedaan aan de wederkomst van Christus, de Dag des Heren, die in Thessalonicenzen wordt aangekondigd? Dan zal het wetteloze buiten werking worden gesteld. Wanneer zal dat zijn? In Thessaloniki was daarover de nodige verwarring. Als een dief in de nacht zal het komen, schrijft Paulus in 1 Thessalonicenzen.

 

Paasgroet

Wijsgerig theoloog A.E. Loen schreef in 1973 in Hervormd Utrecht over de paasgroet: ‘de gekruisigde is opgewekt’, waaruit een selectie is opgenomen in dit nummer van IdW. De opstanding is één van de daden in het doorgaande werk van God. De volledige reeks van daden van God kunnen wij niet ‘in hun eenmalige feitelijkheid volledig opsommen en als daden van de Here God aaneenrijgen; zó duidelijk is de voorzienigheid van God in de menselijke verwarring niet aan te wijzen. Maar wij kunnen de reeks der daden van God samenvatten in het viertal: schepping, verzoening, verlossing, voleinding. Hierin wordt de bedoeling van God verwerkelijkt: het einddoel is het Rijk, waarin God zal zijn alles in allen.’

Loen stelt de vraag waarom ‘de menswording van God nodig was in het heilsplan van God, ter verwerkelijking van het Rijk’. Op die vraag is een antwoord gezocht door deze onder te brengen in de juridische sfeer, meent hij. Maar dan wordt Gods liefde vervangen door een onpersoonlijke rechtsorde waaraan God onderworpen zou zijn. Dan kan Gods liefde nooit tot zijn recht komen. Is dit wat wij zien gebeuren bij Schmitt?

Loen besluit: ‘De opstanding van Christus is bekrachtiging der verzoening, voorwaarde voor de zending van de Geest, onderpand van de opstanding der doden en de oprichting van het Rijk der voleinding. En als het kruis van Christus beslissend is voor het ‘gewone’ leven in staat en maatschappij, hoeveel te meer Zijn opstanding. Ook ‘praktisch’, al is dit niet in gedragsregels vast te leggen.’ Ook niet in Project 2025.

 

Kees Doevendans

Sreamers:

 

Trump is al betiteld – met een term uit 2 Thessalonicenzen – als katechon, degene die ontwrichtende maatschappelijke ontwikkelingen zou kunnen tegenhouden.

 

Een ander begrip bij Schmitt is Grossraum. Het gaat niet meer om staten en naties, de wereld bestaat uit grootruimtes. Dergelijke ruimtes ontstaan vooral door economische en technologische ontwikkelingen. Voor Trump is Amerika zo’n grootruimte.

 

Poetin vertegenwoordigt voor Trump ook zo’n grootruimte, dus is hij gesprekspartner, en hij begrijpt dat Poetin die grootruimte in zijn oorspronkelijke omvang van het Russische rijk wil herstellen.

 

In een wereld van grootruimtes spelen internationale instituties geen rol, die kunnen verdwijnen, lidmaatschappen kunnen worden opgezegd, financiële steun ingetrokken.

 

Is Trump de katechon die de orde- en wetteloosheid van de (post)moderne mens kan tegenhouden? Of is hij juist degene die ordeloosheid creëert?

In de Waagschaal, nr. 4, 5 april 2025