De Nieuwe Kern en Karl Barth

De Zwitserse theoloog Karl Barth heeft zich op allerlei wijzen bezig gehouden met de politieke problemen van zijn tijd. Als predikant in Safenwil kwam hij in aanraking met de problemen van de arbeiders en koos hij voor het socialisme. In die jaren voltrok zich in Rusland het proces van de revolutie. Barth volgde dat met intense belangstelling.

Als hoogleraar in Duitsland maakte hij de opkomst van het nationaal-socialisme en het Hitlerregime mee. Al vlug werd Barth betrokken in de strijd van de belijdende kerk en koos hij fel positie. Zijn stellingname kostte hem zijn leerstoel. Vanuit Zwitserland bleef Barth de ontwikkelingen volgen.

Na de oorlog maakt hij de oost-west confrontatie mee, de zgn. “koude oorlog” en heeft hij zich menigmaal geuit over het communisme. Met vele theologen, kerken en politici had Barth contact in Oost en West. Voor alles bleef hij theoloog die zijn arbeid en zijn stellingname wilde zien als dienst aan het Evangelie, het vrijde en soevereine Woord Gods, dat boven alle volkeren, regeringen en partijen staat.

Revolutietheologie

Hoe is Barth’s stellingname nu geweest? De Duitse hoogleraar Marquardt is van mening dat theologie en socialisme bij Barth nauw verbonden zijn en dat Barth bij de uitleg van Romeinen 13 zich georiënteerd zou hebben op het model Lenin’s “Staat en revolutie”. Barth wordt door hem dus heel sterk in de hoek van de revolutietheologie getrokken. Ten onzent schreef ds. F. Kuiper in de zijn boekje “Een drieluik van onze bevrijding” over de gestalten van Barth, Rosenzweig en Lenin die samenhangen zoals drie panelen van een schilderij en die alle drie verwijzen naar wat Kuiper noemt “messiaans communisme”.

Anderen hebben echter dit bondgenootschap tussen Barth en Lenin, zijn theologie en het socialisme bestreden. Het is dr. A.A. Spijkerboer die in zijn dissertatie aan de hand van een bepaald detail deze kwestie opnieuw aan de orde stelt.

Het resultaat is een helder geschreven boek dat de lezer vanaf de eerste bladzijde af meeneemt en hem niet alleen inleidt in bepaalde aspecten van Barth’s theologie, maar ook een stuk eigentijdse politieke geschiedenis geeft.

De nieuwe Kern en Karl Barth

Het frappante is dat De Kadt en Tas die weinig goede woorden over hebben voor de kerk, als spoedig in Karl Barth een bondgenoot zagen in hun strijd tegen fascisme en nazisme.

het blad De nieuwe Kern heeft de hervormde predikant E.J. Wieringa in enkele artikelen Barth’s theologie geïntroduceerd, merkwaardig, want het gebeurde in een blad dat doorgaans voor kerk en theologie weinig goede woorden had. Wieringa heeft daar op een zeer objectieve wijze Barth’s inzichten inzake het geloof der kerk verwoord.

Met name Tas heeft zich uitvoerig met Barth beziggehouden. Hij schetst hem als een anti-humanistisch, calvinistisch humanist en ziet zijn theologie die heel het leven van de crisis werpt, als een herleving van het Paulinische christendom. Frappant is de verschillende waardering van Tas ten aanzien van Calvinisme en Neo-calvinisme. In het laatste zien Tas geen authentiek Calvinisme.

In hoeverre is er overeenstemming tussen De Nieuwe Kern en Barth? Tas waardeert Barth in diens strenge oordeel over de mens. Maar hij miskent de prediking van de genade van Goed. Beiden verzetten zich tegen het fascisme. Maar voor Tas is een overwinning van het fascisme het einde van iedere cultuur, voor Barth blijft het zo, dat God ook dan een weg zal wijzen. Beiden verzetten zich tegen de gezapige levenshouding van die tijd.

De Nieuwe Kern wijst religie en geloof fel af. Het is bekend hoe Barth in zijn strijd tegen een natuurlijke theologie scherp oordeelde over menselijke religiositeit als verzet tegen het Woord Gods. Dat vloeide bij hem voort uit zijn diepe eerbied voor Gods soevereine en volstrekte genade. Barth heef neen gezegd tegen een optimistisch cultuurprotestantisme en tegen de rk synthese van natuur en genade.

Barth en het communisme

Na de tweede wereldoorlog waren De Kadt en Tas verontwaardigd dat Barth zich niet even fel tegen het communisme verzette als tegen het fascisme. De Kadt heeft hem beschuldigd van bewondering voor de stalinistische heilstaat.

Hoe was Barth’s houding ten opzichte van het communisme. Spijkerboer gaat daar uitvoerig op in en komt na een analyse van opstellen en lezingen van Barth over deze zaak tot de conclusie dat het Barth ging om de soevereiniteit van het Evangelie tegenover elk politiek stelsel. Hij verzette zich daarom tegen de koude-oorlog mentaliteit omdat hij daarin een aanpassing van het Evangelie aan het Westen zag.

Hij heeft de ideologie van het zgn. “christelijke avondland” even scherp aangevallen als de kwaalleer van de Duitse christenen in de dertiger jaren. Spijkerboer is van oordeel dat Barth in de veertiger jaren te optimistisch gedacht heeft over de maatschappelijke omstandigheden in Oost-Europa, maar dat de beschuldiging van De Kadt als zou Barth een bewonderaar van Stalin zijn, te ver gaat.

Te optimistisch

Barth’s houding ten aanzien van Rusland heeft hem met name Zwitserland veel kritici bezorgd. Niet alle argumenten die tegen Barth zijn ingebracht, zijn steekhoudend. Toch blijft het de vraag ten aanzien van ideologie van het communisme. Barth niet te optimistisch is geweest ten aanzien van ideologie van het communisme. Barth wil onderscheid maken tussen de gruwelen van het communisme en wat het communisme bedoelt. Het verschil met de Nazi’s is volgens hem dat in Rusland in ieder geval de sociale vraag aan de orde gesteld is. En Barth meent dat het Westen teveel in gebreke blijft om daar die vraag op te lossen, om nu kritiek te hebben op de landen van het Oostblok.

Hier rijzen vragen? Heeft Barth de demonie van het communisme als pseudoreligie genoeg onderkend? Is hij niet te argeloos als we denken aan de terreur in Tsjecho-Slowakije, Hongarije, als we denken aan wat later bekend geworden is als de Goelag-archipel, aan de aanvallen van de Russische machthebbers op de Joden?

Zeker, de kerk moet zich aan geen enkele politiek systeem verslingeren. En ook is het waar, dat het Westen aan het Oosten geen kruistocht schuldig is, maar de prediking van het kruis. Maar de belijdenis van de heerschappij van de gekruisigde Christus betekent een neen tegen elk totalitair systeem – en dan staan m.i. nationaal-socialisme en communisme naast elkaar, zeker in de machtspolitieke uitwerking.

Ook Spijkerboer wijst erop dat Barth er naast is in zijn beoordeling van Stalin en in zijn kijk op het Russische antisemitisme. Helaas gaat Spijkerboer voorbij aan de vraag in hoever Barth’s visie op het communisme ook samenhangt met zijn verzoeningsleer. Althans het wordt niet expliciet behandeld.

Na Barth

Ook zou het boek aan waarde gewonnen hebben wanneer de schrijver ingegaan was op de ontwikkeling na Barth. Wij mogen Barth niet aansprakelijk stellen voor wat na zijn dood in zijn naam gezegd en geschreven is. Maar het is toch typerend, dat verschillende aanhangers van de beweging “Christenen voor het socialisme” in Barth hun geestelijke leider zien! Je zou kunnen zeggen: Vanuit Barth lopen verschillende lijnen. Wie zal niet dankbaar zijn voor het klare geluid, de nadruk op de rechtvaardiging van de goddeloze bij de jonge Barth?

Maar is met name Barth’s publikatie over de humaniteit Gods toch niet een omslag in zijn denken, die door anderen is uitgebouwd in de richting van een horizontalistische theologie. Wreekt zich in de theologische ontwikkeling, zoals we die nu beleven en in de optimistische wijze waarop door vele theologen gesproken wordt over het Oostblok en het marxistisch-leninisme toch niet de te optimistische visie van Barth ten aanzien van het communisme. Ik heb er daarom toch wat moeite mee als Spijkerboer Barth inzake de politiek een leraar der kerk noemt.

Ik kan me de teleurstelling van De Kadt inzake Barth’s houding ten aanzien van het communisme wel indenken. En ik blijf van mening dat Barth hier toch een lijn uitzet die door anderen is doorgetrokken, met alle schadelijke gevolgen van dien. Juist wat betreft de eigen aard van de Evangelieprdiking en de ontmaskering van pseudoreligies en ideologieën van rechtse of linkse snit.

Niettemin heb ik dit boek geboeid gelezen. Het geeft een helder overzicht inzake een facet van Barth’s denken. In de discussie zoals die vandaag de dag gevoerd wordt rondom de kernbewapening, waarin ook het beeld van “vijand” aan de orde komt. Bezit het een zekere aktualiteit.

Voor allerlei vragen, zoals de kwestie van het pacifisme, de beoordeling van ideologieën, het spreken van de kerk in de politiek, reikt het boek gespreksmateriaal aan. De auteur wens ik tenslotte van harte geluk met de voltooiing van dit werk waarop hij onlangs promoveerde.

Drs. A. Noordegraaf

Reformatorisch Dagblad, 11 april 1980

N.a.v. A.A. Spijkerboer: De Nieuwe Kern en Karl Barth, Uitg. Kok, Kampen, 1980 154 pag.