Onlangs verscheen de eerste Duitse vertaling van ‘Edda en Thora’, Miskottes vergelijking tussen de Germaanse en Joodse religie. Een werk dat Miskotte schreef in 1939, ten tijde van de opkomst van het nazisme, en dat door hem beschouwd werd als een herleving van het germaanse heidendom. Een werk dat in Nederland grote betekenis gehad heeft. De doorwerking van Miskotte in Duitsland is echter altijd zeer beperkt gebleven. Des te opmerkelijker is het dat nu, zo’n 75 jaar later, in een serie met de titel ‘Kulturelle Grundlagen Europas’, alsnog een Duitse vertaling van dit werk verschijnt.[1] Waarom is deze vertaling nu nodig? Daarover gaat dit gesprek met de vertaler, Heinrich Braunschweiger, theoloog en emeritus predikant uit het zuiden van Duitsland. Willem Maarten Dekker interviewde hem (via email).

Hoe en wanneer heeft u kennis gemaakt met het werk van Miskotte? Sprak zijn werk u direct aan, of is dat pas later gekomen?

In het jaar 1979 nodigde professor Rudolf Bohren mij uit naar Heidelberg en bood mij aan een dissertatie te schrijven over Kornelis Heiko Miskotte. Ik had weliswaar reeds van deze Nederlandse theoloog gehoord, maar ik had nog niets van hem gelezen. Ik ging op het aanbod in en las alles wat van Miskotte in het Duits vertaald was. De hoge, ‘hymnische’ toon van zijn geschriften trof mij direct. Met behulp van een woordenboek en grammatica van de Nederlandse taal begon ik toen zijn opstellen in ‘Om het levende Woord’ te bestuderen. Het werd me echter spoedig duidelijk, dat ik niet predikant in een grote gemeente kon zijn, en tegelijk ook nog op een theoloog als Miskotte, wiens belezenheid enorm was, kon promoveren. Dat liet ik weten aan Rudolf Bohren en ik bedankte hem, dat hij mij op deze grootse theoloog opmerkzaam gemaakt had.

Waarom heeft u ‘Edda en Thora’ in het Duits vertaald? Wat spreekt u aan in dit boek?

‘Edda en Thora‘ is niet het eerste werk van Miskotte dat ik vertaald heb. Eerder heb ik vertaald en uitgegeven ‘Het waagstuk der prediking’ (‘Das Wagnis der Predigt, met H. Stoevesandt), ‘Hoofdsom der historie’ (‘Das Geheimnis der Geschichte’) en ‘Antwoord uit het onweer’ (‘Antwort aus dem Wettersturm’). Aangezien de naam ‘Miskotte’ in Duitsland nauwelijks (meer) bekend is, is het voor een uitgever een risico vertalingen van zijn werk te publiceren. Zij vragen daarom bepaalde financiële garanties. De boeken over de openbaring van Johannes en het boek Job werden ook door niet-theologen gekocht. Er werden echter nooit veel meer dan 200 exemplaren per titel verkocht in Duitsland.

‘Edda en Thora’ is nog meer dan de andere werken van Miskotte een werk dat slechts een kleine kring van lezers zal vinden, van theologen, historici en cultuurwetenschappers. Daarom heb ik lang geaarzeld om dit werk te vertalen. Ondertussen is echter in Duitsland (en niet alleen hier, maar in heel Europa) het antisemitisme en de haat tegen joden weer terug in het midden van de samenleving. Het huidige antisemitisme volgt de oude wrok die zich vormt naar wat past bij de situatie. In plaats van te zeggen: “De Joden zijn het kwaad van de wereld”, zegt men vandaag: “De Joodse staat is een gevaar voor de wereldvrede”. Dat de Jodenhaat, de vijandschap jegens joden nu al 2000 jaar bestaat en zelfs na massale moord op de Europese joden tussen 1939 en 1945 niet uit de hoofden (of het bloed?) van veel mensen is verdwenen is een mysterie, zoals het ook een mysterie is dat dit Joodse volk nog steeds bestaat. De gebruikelijke rationele pogingen tot antwoord van psychologen, sociologen en cultuurwetenschappers gaan niet diep genoeg. Miskottes analyse en reactie overtuigen mij: de haat jegens de joden is een haat tegen de God van Israël, de God van de tien geboden. Het fundamentele conflict is dat “tussen mythos en logos … tussen heidendom en Israël, uiteindelijk … tussen mens en God” (Miskotte). Dit wordt helaas zelfs in onze kerken nog niet begrepen. Opnieuw wordt in theologische kringen gesproken over de vraag of het Oude Testament gelijke waarde voor ons christenen heeft als het Nieuwe Testament.[2] Het werk van Miskotte in het algemeen, maar vooral ‘Edda en Thora’ maakt duidelijk dat het tegengif tegen het heidense gif in onze (onchristelijke) aderen vooral te vinden is in het Oude Testament. Daarom wilde ik dit werk te vertalen.

Wat is naar uw mening de actualiteit van Edda en Thora voor Europa en Duitsland vandaag de dag? Of is het boek vooral van historische betekenis, die dan evenwel groot genoeg is om het werk te vertalen?

De waarde van het boek niet alleen een historische. Zolang het door Miskotte beschreven conflict tussen de eis van de joods-christelijke ethiek en de natuurlijke, instinctieve, polytheïstische en animistische behoeften van de mens bestaat, zal de jodenhaat niet verdwijnen. ‘Edda en Thora’ vraagt bovendien voor nog een punt aandacht. Ik formuleer dit als de vraag: “Zou het niet zo zijn dat het financiële en economische kapitalisme, dat wereldwijd een enorme ellende, terreur en oorlog produceert, een diep heidense gebeurtenis is, een klassenstrijd van boven? Een gevolg van zichzelf als ‘goden en helden’ opvoerende superrijken, die zich boven elke wet stellen, ‘behalve één die men als passend bij de soort erkent’ (Miskotte)?”

Het boek is gepubliceerd in een serie getiteld: “Kulturelle Grundlagen Europas”. Waarom past het boek past in een serie met deze titel?

De centrale vraag in deze reeks is: “Op welke wijze hebben deze culturele principes van Europa de levensvormen, instellingen, denkpatronen en waarden van het Avondland gevormd?” De analyse in ‘Edda en Thora’ laat vermoeden, dat de zogenaamde christelijke of humanistische waarden van het Westen alleen aanwezig zijn als een dun laagje van deze principes. De heidense waarden en deugden die Miskotte beschrijft, blijven zich daaronder roeren en bewegen.

Hoe staat het met Miskotte-receptie in de Duitstalige wereld van vandaag? Wordt zijn werk nog bestudeerd, en waar? In pastorieën, in verenigingen, aan universiteiten?

Voor zover ik de academische wereld overzie, moet ik helaas vaststellen dat Miskottes werken zelden worden geciteerd, en als zij geciteerd worden, gebeurt dit door geëmeriteerde theologen. De jonge theologen nemen Miskottes werken (evenals die van Barth en andere dialectische theologen) nauwelijks nog waar. Religie is tegenwoordig geboden, niet de dialectische kritiek op religie. Marquardt las Miskotte, maar hij is al in 2002 overleden. Sommige theologen, die zich vooral bezighouden met het jodendom, lezen Miskotte nog, bijvoorbeeld Michael Trowitzsch, Christian Link, Berthold Klappert – maar zij zijn ook allen met emeritaat. Ik ben lid van een kring van theologen, die zich al 40 jaar vooral met het werk van Hans Joachim Iwand (die bekend was met Miskotte) bezighoudt. In de negentiger jaren heb ik in deze kring Miskotte geïntroduceerd. Sindsdien hebben we alle boeken die ik vertaald heb, in deze groep besproken.

Wat zijn uw eigen toekomstplannen als het gaat om Miskotte? Bent u bijvoorbeeld van plan nog meer werk van hem te vertalen?

Op dit moment ben ik bezig ‘Het wezen der joodse religie’ te vertalen. Ik hoop ook daarvoor een uitgever te vinden.

Willem Maarten Dekker

[1] Kornelis Heiko Miskotte, Edda und Thora. Ein Vergleich germanischer und israelischer Religion. Übersetzt aus dem Niederländischen und mit einer Einführung versehen von Heinrich Braunschweiger (Kulturelle Grundlagen Europas, Band 2), Berlijn: LIT Verlag, 2015.

[2] De Berlijnse theoloog Notger Slenczka heeft onlangs gesteld, dat het Oude Testament niet bij de canon van de christelijke kerk hoort. Hierover is in de Duitse theologie en kerk een heftige discussie ontstaan, waar ook het Duitse jodendom bij betrokken is. Het tijdschrift ‘Zeitzeichen’ heeft er onder meer uitvoerig aandacht aan besteed. (W.M. Dekker)